Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

meerderheid. Zij werden opgehoopt in de meest vervallen en ongezonde wijken, waar de
logementen het goedkoopst waren. In geval van werkloosheid, ziekte of andere tegenslagen
konden zij alleen op de solidariteit van hun buren-immigranten rekenen, aangezien ze pas na
verscheidene jaren verblijf op officiële steun konden aanspraak maken. En dan gewagen we niet
eens van de verschillen in taal, gedrag en kleding, ‘stigmata’ die hen van alle geboren
stedelingen onderscheidden. Het voorbeeld van Mainz toont aan hoe diep de kloof tussen de
immigranten en de rest van de bevolking was: geen enkele handwerksman of kramer huwde
daar op het einde van het ancien régime met de dochter van een dagloner-immigrant. Het kan
dus geen verwondering wekken dat de stad voor vele ontwortelden niets meer dan een
‘draaischijf’ was: zij vertrokken vaak even snel en even wanhopig als ze gekomen waren.
Minstens één derde der immigranten die in 1817 in het Antwerpse bevolkingsbureau werden
ingeschreven, begaven zich binnen de volgende tien jaar naar een ander centrum; op enkele
uitzonderingen na waren ze allen ongeschoolde werkers.
Ten slotte dient opgemerkt dat permanente verplaatsing van het ene land naar het andere en
zelfs van het ene continent naar het andere vanaf het midden der achttiende eeuw steeds grotere
proporties aannam. Het tragische verhaal van de Ierse armen is te bekend om er bij stil te staan.
Even belangrijk was de grootscheepse invasie van Oost-Pruisen, Pommeren, de Nieuwe Mark,
Brandenburg, Polen, de Hongaarse vlakte, Roemenië en de zuidelijke steppen van Rusland door
onteigende protestanten en inzonderheid verpauperde keuters en handwerkslui uit Centraal-
Europa. Deze beweging werd bevorderd door de ‘verlichte despoten’, die nieuwe immigranten
naar hun betrekkelijk dunbevolkte gebieden poogden te lokken in de overtuiging dat ‘de rijkdom
van een land wordt bepaald door het aantal mensen’. Frederik de Grote betaalde niet alleen hun
reiskosten terug, maar stelde hen tevens vrij van militaire dienst. Bovendien bezorgde hij de
boeren op gunstige voorwaarden grond, een huisje, uitrusting en gereedschap, terwijl de
ambachtslui een atelier, werktuigen en bedrijfsvoorrechten ontvingen. Ongeveer 300.000
personen zouden zich tijdens zijn regering in Pruisen hebben gevestigd. De emigratie naar
Rusland, waar Catharina II een gelijkaardige politiek voerde, zou nog omvangrijker geweest zijn.
Tegelijkertijd trokken talrijke Russen naar Siberië, dat tegen het einde van de eeuw niet minder
dan 575.000 kolonisten telde. Hongarije en Polen beleefden eveneens een massale immigratie.
Het district Koblenz alleen zag tussen 1779 en 1789 meer dan 8 pct. van zijn totale bevolking
naar die landen afvloeien. Hoewel nauwkeurige vergelijkingen uitgesloten zijn, lijdt het geen
twijfel dat de Zwitsers mobieler waren dan ooit tevoren. Ongeveer 300.000 begaven zich tijdens
de achttiende eeuw naar het buitenland – velen om als huurlingen onder naburige heersers te
dienen, anderen om zich als kolonisten in Rusland of Amerika te vestigen. Hoe langer hoe meer
mensen die om politieke, religieuze of louter materiële redenen in de Oude Wereld geen
menswaardig bestaan konden leiden, verwachtten hun heil van emigratie naar andere
continenten. Men heeft geraamd dat anderhalf miljoen inwoners van de Britse eilanden en
200.000 Duitsers in de achttiende eeuw naar Noord-Amerika trokken. Naarmate het aantal
verpauperde landarbeiders en thuiswerkers toenam, won de emigratie vanuit Europa steeds
meer aan belang. In de periode 1801-40 verlieten nogmaals anderhalf miljoen mensen de Oude
Wereld. De meesten waren armoedzaaiers gedreven door uiterste nood voor wie de bestemming
in feite weinig of niets betekende. De verschrikkelijke crisis van de jaren veertig van de
negentiende eeuw veroorzaakte een ware exodus: de Europese emigratie liep op tot 200.000 en
zelfs 300.000 per jaar. Nooit voorheen in de geschiedenis der mensheid was de doorbraak van
een nieuwe productiewijze gepaard gegaan met zulke massale verpauperings- en
ontwortelingsprocessen.