Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

More documents

Recommendations

Info

edenering berust in laatste instantie op de impliciete aanvaarding van een neomalthusiaans model, waarvan het ‘natuurlijk’, dit is deterministisch, karakter geenszins in twijfel wordt getrokken. Toch blijven een hele reeks vragen open. Waarom bijvoorbeeld bleef de economische groei in het grootste deel van Europa voornamelijk beperkt tot een uitbreiding van de landbouwoppervlakte (‘verruiming van kapitaal’), terwijl productieve investeringen in Vlaanderen hoe langer hoe meer aan belang wonnen (‘verdieping van kapitaal’)? De intensivering van de landbouw, gekenmerkt door een verbetering van het vruchtwisselingstelsel, specialisatie met het oog op de veeteelt en de verbouw van voeder- en handelsgewassen, werd in dat gebied ongetwijfeld in de hand gewerkt door de vroege vrijmaking der boeren, die hun verhoogde inspanningen niet zagen tenietgedaan door een evenredige stijging der surplusextractie. Zij werd ook gestimuleerd door de nabijheid van uitgestrekte natuurlijke weidegronden langsheen kusten en rivieren en door de aanwezigheid van talrijke stedelijke centra, die niet alleen vaste afnemers waren, maar tevens als leveranciers van meststoffen, werktuigen en eventueel geïmporteerd graan fungeerden. Hoe dan ook, het voorbeeld van Vlaanderen bewijst dat technologische vooruitgang in de middeleeuwse landbouw mogelijk was. Zeker, de verhoging van de gronden arbeidsproductiviteit werd aanvankelijk slechts bereikt op zogenoemde Intensitätsinseln rondom de grote steden, doch zij bleek in ieder geval toereikend om de wet der dalende meeropbrengsten enigszins te doorbreken. Ondanks de ver doorgedreven fragmentatie van de grond vertoonde de veertiende-eeuwse crisis in Vlaanderen een veel milder karakter dan in andere Europese landen. Kortom, de langetermijntendens tot relatieve overbevolking was toen, evenmin als nu, een ‘natuurlijk’ feit. Het is niet onze bedoeling de rol van de demografische factor in de evolutie van een maatschappij te minimaliseren, laat staan te ontkennen. Een bevolkingsstijging of -daling grijpt echter nooit in een vacuüm plaats. Zij moet steeds binnen het kader van een bepaalde productiewijze gesitueerd worden. Uit het loutere feit dat een aanzienlijk deel der Europese bevolking tegen 1300 op de rand van de hongerdood leefde, kan niet worden afgeleid dat de voorafgaande demografische expansie noodzakelijkerwijze in massale verarming, ondervoeding en sterfte had moeten uitmonden. Wij zijn het eens met die auteurs die betogen dat de wortels van de veertiende-eeuwse crisis in de dynamiek van de feodale productiewijze zelf moeten gezocht worden. In een briljant artikel heeft Robert Brenner onlangs zeer terecht opgemerkt: Wegens het gebrek aan fondsen – te wijten aan het afdwingen van renten door de heren en de extreem ongelijke verdeling van zowel land als kapitaal, inzonderheid vee, was de boerenstand in de verste verte niet in staat de grond op een vrije en rationele manier te gebruiken. Zij konden als het ware niet terugploegen wat zij aan de grond hadden onttrokken. Aldus neigden de surplusextractieverhoudingen van de lijfeigenschap tot de uitputting van de boerenproductie... De crisis in de productiviteit leidde tot een demografische crisis waardoor de bevolking over de rand van de bestaansmiddelen werd geduwd.[18] De tendens tot crisis was met andere woorden ingebouwd in de met elkaar in verband staande structuur van de boerenorganisatie der productie enerzijds en de geïnstitutionaliseerde surplusextractieverhoudingen anderzijds. Als men ermee rekening houdt dat 50 pct. of meer van de bruto-opbrengst der horige boeren werd ‘afgeroomd’ en dat de landheren gemiddeld slechts 5 pct. van hun inkomsten voor productieve doeleinden aanwendden, dan kan men die stelling alleen maar onderschrijven. De groep die over de nodige middelen beschikte om technologische vooruitgang te bewerkstelligen, verkwistte immers het overgrote deel van het afgedwongen surplus, terwijl de groep waarvoor diepte-investeringen een kwestie van leven of dood betekenden zelden voldoende reserves konden accumuleren om stappen in die richting te zetten.
Daarbij dient opgemerkt dat zowel de landheren als de gefortuneerde boeren vanaf de twaalfde eeuw hebben gepoogd de keuters van de gemene gronden en de pascue (woeste gronden) te weren. Onder het voorwendsel deze laatste te beschermen, usurpeerden de heren het recht om het gebruik ervan te regelen. De meer belangrijke boeren reageerden daartegen meestal door zich aaneen te sluiten ten einde hun aanspraken kracht bij te zetten. In sommige gevallen verloren zij het pleit en breidden de heren hun rechten om de gemene gronden geheel of gedeeltelijk in hun eigen voordeel te gebruiken uit. In andere gevallen werd na verloop van tijd een akkoord bereikt, dat de wederzijdse rechten en verplichtingen afbakende. Zulk een compromis was echter vaak nadelig voor de keuters en de dagloners, die geen oude gebruiksrechten konden laten gelden. De welgestelde buren hadden er immers alle belang bij zoveel mogelijk weidegronden te accapareren ten einde hun eigen veestapel maximaal te vermeerderen. Daarbij kwam nog dat de landheren, gestimuleerd door de hoge speculatieve winsten in de houthandel, vanaf de vroege dertiende eeuw de toegang tot hun uitgestrekte bossen begonnen te beperken of zelfs te verbieden. Daardoor verloren de keuters niet alleen de mogelijkheid aan brandstof, constructiemateriaal en bijkomend voedsel (wilde vruchten en klein wild) te geraken, maar konden ze tevens hun weinige stuks vee nergens meer laten weiden. Deze diepgaande wijzigingen hebben de demografische spanning uiteraard nog vergroot. Aangezien de economische groei om structurele redenen een overwegend extensief karakter had (vergroting van de landbouwoppervlakte), moest hij vroeg of laat tot een algemene blokkering leiden. Een graduele vermindering van de gronden arbeidsproductiviteit was in die omstandigheden immers onvermijdelijk. De eerste symptomen manifesteerden zich tegen het einde van de dertiende eeuw in de stilstand en hier en daar zelfs de achteruitgang der bevolking. Zoals Guy Bois heeft aangetoond, werd de kritieke drempel definitief overschreden vanaf het ogenblik waarop het volume van de heerlijke surplusextractie tekenen van verzwakking begon te vertonen, dat wil zeggen toen de dalende graad van surplusextractie niet langer door economische en demografische groei werd gecompenseerd. Sociaal moesten de landheren dan meer eisen, terwijl de boeren economisch geen groter deel van hun opbrengst konden afstaan. Elke poging om de boeren extra heffingen op te leggen, hetzij door belastingen hetzij door plundering, verergerde deze fundamentele contradictie door de productiecapaciteit en het demografisch potentieel nog meer aan te tasten. Als sociale ongelijkheid grenzen aan de groei stelde en bijgevolg grootscheepse verarming op het platteland medebracht vóór de Zwarte Dood, hoe stond het dan in de daaropvolgende periode? Werd het gewicht van de surplusextractie op de boerenstand verminderd dankzij de drastische daling van de bevolking waardoor behalve verbeterde materiële omstandigheden ook productieve investeringen werden mogelijk gemaakt ten behoeve van de agrarische groei nodig om de demografische catastrofen in de toekomst te vermijden? Wegens de sterk uiteenlopende sociaaleconomische evolutie in de diverse delen van Europa en het vaak ontoereikende bronnenmateriaal, kan geen enkele van deze vragen met een onvoorwaardelijk ja of neen worden beantwoord. Het gaat in ieder geval niet op een eenvoudig causaal verband te leggen tussen de demografische inzinking en de daarmee gepaard gaande verschijnselen enerzijds en de daaropvolgende sociaaleconomische evolutie anderzijds. Een vergelijking tussen West- en Oost-Europa spreekt in dit opzicht boekdelen: hoewel beide gebieden door een bevolkingsdaling werden getroffen, verdween de lijfeigenschap geleidelijk in het westen, terwijl ze in het oosten werd opgelegd. Hoe moet deze tegengestelde ontwikkeling worden verklaard? De Oost-Europese boeren werden gemakkelijker door hun landheren gedomineerd, omdat zij in veel geringere mate solidariteit binnen de dorpsgemeenschap en lokale politieke autonomie hadden tot stand
Page 1 and 2: Catharina Lis - Hugo Soly Armoede e
Page 3 and 4: Inhoudsopgave Dankbetuiging Woord v
Page 5 and 6: Dankbetuiging Geen enkele studie is
Page 7 and 8: maakt immers niet duidelijk waarom
Page 9 and 10: Een massa nieuwe en oude wetenschap
Page 11 and 12: Feodaliteit, armoede en liefdadighe
Page 13 and 14: twee karakteristieken: ‘Enerzijds
Page 15 and 16: vrije boeren met evenveel grond’.
Page 17 and 18: zouden de steden in de loop der vol
Page 19 and 20: verantwoordelijk voor een specifiek
Page 21 and 22: 3. De vele facetten van de armoede
Page 23 and 24: onderzocht welk dagloon aan de hove
Page 25 and 26: per gezinslid, in 1340-46 nauwelijk
Page 27 and 28: ledematen van het lichaam van Chris
Page 29 and 30: tijdelijke opvangmogelijkheden opge
Page 31 and 32: Er is een massa monografieën over
Page 33: Crisis, sociale problemen en armenw
Page 37 and 38: verbeterden de levensvoorwaarden va
Page 39 and 40: urale nijverheid als een toenemende
Page 41 and 42: meesten onder hen weldra afhankelij
Page 43 and 44: Afb. 2 Koopkracht van de bouwvakker
Page 45 and 46: hoofdzakelijk ten koste der kleine
Page 47 and 48: Afb. 5 Procentuele verdeling van de
Page 49 and 50: het verval van de traditionele lake
Page 51 and 52: migreren maar bij hun werkgevers mo
Page 53 and 54: algemeen overzicht H. Neveux, ‘Le
Page 55 and 56: Economische expansie, verarming en
Page 57 and 58: fiscale basis maakte het de adel vr
Page 59 and 60: grondeigenaars bewerkstelligden imm
Page 61 and 62: dieren bezaten. De aanslag op de ge
Page 63 and 64: transformatie van de economie in de
Page 65 and 66: thuiswerkers maakte het onmogelijk
Page 67 and 68: dertig van de zestiende eeuw blijk
Page 69 and 70: In de loop van de verdere zestiende
Page 71 and 72: de wijzigingen in de dagelijkse lev
Page 73 and 74: degradatie van de kleine producente
Page 75 and 76: moesten besteden, had deze evolutie
Page 77 and 78: 4. De opkomst van de sociale politi
Page 79 and 80: en centrale overheden gewelddadig o
Page 81 and 82: Schotland (1535) en Spanje (1541) v
Page 83 and 84: De invoering van een gemene beurs b
Page 85 and 86:
der lokale besturen hebben voorgeze
Page 87 and 88:
armenzorg. De grote lijnen van deze
Page 89 and 90:
_______________ [28] Brenner, ‘Ag
Page 91 and 92:
Sociaaleconomische verschuivingen e
Page 93 and 94:
fiscale belangen strekte tot agrari
Page 95 and 96:
Tot op het einde van de zestiende e
Page 97 and 98:
carrière als een onderontwikkeld g
Page 99 and 100:
3. Naar een proletariaat De zeventi
Page 101 and 102:
Tabel 8 Afstand tussen plaats van h
Page 103 and 104:
praktijken. ‘Goede’ calvinisten
Page 105 and 106:
4. De ‘Grote Opsluiting’: een e
Page 107 and 108:
vrijheidsberoving en verplichte arb
Page 109 and 110:
het de burgers op straf van boete n
Page 111 and 112:
egering slaagde er in ieder geval i
Page 113 and 114:
de strijd voor een gunstige handels
Page 115 and 116:
1650-1780 (Parijs, 1970), en de ver
Page 117 and 118:
Economische groei, verpaupering en
Page 119 and 120:
gemene gronden hadden, ontvingen en
Page 121 and 122:
niet zozeer gericht op de bevorderi
Page 123 and 124:
De concentratietendens, verbonden m
Page 125 and 126:
op het einde van het ancien regime.
Page 127 and 128:
inwoners hun brood uitsluitend met
Page 129 and 130:
Osnabrück en het hele Teutoburger
Page 131 and 132:
Deze voorbeelden bewijzen dat de ar
Page 133 and 134:
eletten fulltime te werken. De onde
Page 135 and 136:
innen de grenzen van hun commercië
Page 137 and 138:
dezelfde soort van vicieuze cirkel
Page 139 and 140:
langzamerhand uitgeschakeld. De ste
Page 141 and 142:
trouwens opvallend dat de regeling
Page 143 and 144:
loop van de achttiende eeuw helemaa
Page 145 and 146:
Afb. 15 Gemiddelde daglonen, uitged
Page 147 and 148:
etwist. Te Elbeuf maakten de loonar
Page 149 and 150:
Tabel 9 De gesteunde behoeftigen al
Page 151 and 152:
ook hier in de loop van de achttien
Page 153 and 154:
Afb. 16 De daling van het gemiddeld
Page 155 and 156:
Melk 0,082 liter 5 2,7 3 3,8 Karnem
Page 157 and 158:
Vlees 1.210 2.730 700 1.585 Boter 1
Page 159 and 160:
herleid geworden. Vraag het in de h
Page 161 and 162:
vaak verafgelegen plaatsen seizoena
Page 163 and 164:
meerderheid. Zij werden opgehoopt i
Page 165 and 166:
te wekken. En het staat buiten kijf
Page 167 and 168:
Waarom duurde het dan tot 1782 voor
Page 169 and 170:
waarop steun wordt verleend aan de
Page 171 and 172:
etrof, stelde Taintenier voor alle
Page 173 and 174:
aalmoezen vormden de hoekstenen van
Page 175 and 176:
Frankrijk alles samengenomen slecht
Page 177 and 178:
arbeidsverdeling verhinderde. De
Page 179 and 180:
(Parijs, 1965); en bovenal Michel M
Page 181 and 182:
Revolution, 1780-1830’, EcHR, 2nd
Page 183 and 184:
(1972), 107-124. [101] Hufton, The
Page 185 and 186:
oerenstand, omdat de meeste kooplui
Page 187 and 188:
De keuters die in de dertiende eeuw
Page 189 and 190:
ouden van dagen, de zieken en de ge
Page 191 and 192:
Algemene bibliografie De meest omva
Page 193:
t.a.v. de armen, verklaart geen van
show all

Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?