Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

zouden de steden in de loop der volgende eeuwen de maatschappelijke ontwikkeling echter in
hoge mate bepalen: daar, en niet op het platteland, voltrok zich de geboorte van het
handelskapitalisme.
Hoewel de oorzaken der ‘stedelijke revolutie’ hier niet kunnen onderzocht worden, zouden we
toch willen beklemtonen dat de opkomst van nieuwe en de groei van oude steden klaarblijkelijk
niet het resultaat was van de opbloei van de internationale handel, zoals Henri Pirenne in een
meesterlijke synthese heeft vooropgesteld. Een dergelijke visie impliceert immers een
fundamentele tegenstelling tussen platteland en steden, waarbij de markt als de motor van alle
beweging wordt beschouwd, als het enige ontbindende element in een overigens statische
maatschappij.[11] De fundamentele zwakte van deze dualistische thesis is dat zij volkomen
voorbijgaat aan het beslissend belang der rurale economie. Vooraleer stedelijke centra van de
grond konden komen, was een substantiële vergroting van het agrarisch surplus vereist, alsmede
een meer efficiënte concentratie ervan in de handen van een meer gedifferentieerde aristocratie
en van een kleine maar belangrijke boerenelite. De noodzakelijke voorwaarde was met andere
woorden de toenemende omvang en beschikbaarheid der agrarische productie. Het is trouwens
opvallend dat heel wat steden werden gesticht of beschermd door feodale heren. Het bestaan
van een marktplaats bood deze laatsten blijkbaar de mogelijkheid om, rechtstreeks of
onrechtstreeks, supplementaire inkomsten te verwerven. Verder mag niet uit het oog worden
verloren dat de steden zich in Europa maar konden ontwikkelen dankzij de verregaande
fragmentatie van de soevereiniteit eigen aan de feodaliteit, de eerste productiewijze in de
geschiedenis die een structureel autonome plaats bood aan de stedelijke productie en het
koopmanskapitaal.[12] Tenslotte moet ook aangestipt worden dat de stedelijke bevolking alleen
maar kon groeien ingevolge de continue immigratie van ontwortelde rurale bewoners, die in de
steden bestaansmiddelen, bescherming of vrijheid zochten. Kortom, de interne dynamiek van de
feodale productiewijze zelf bracht een uitbreiding van de markt en bijgevolg verstedelijking
mede. Toenemende productie voor de markt had echter een desintegrerend effect op de
boerenstand, omdat zij, zoals hierboven gezegd, het proces van sociale differentiatie ten zeerste
versnelde.
De exportnijverheden die in een aantal steden opbloeiden, vormden de basis voor het ontstaan
van het handelskapitalisme, gekenmerkt door de scheiding tussen kapitaal en arbeid; de
afhankelijkheid der wettelijk vrije loonarbeiders van de werkgevers en de verwezenlijking van
winst, die weliswaar hoofdzakelijk voortvloeide uit de commerciële activiteiten der koopliedenondernemers,
doch gedeeltelijk ook voortkwam uit de meerwaarde geproduceerd door de
loonarbeiders en toegeëigend door de kooplieden-ondernemers. Deze ontwikkeling was van
doorslaggevend belang voor de toekomst, omdat zij de proletarisering van steeds meer mensen
vervreemd van de landbouw impliceerde. Daarom is het noodzakelijk de voorbereidende fase
ervan bondig te schetsen.
De lakenfabricage bestond in Europa reeds vóór de elfde eeuw, maar van dan af kende ze een
spectaculaire expansie en concentreerde ze zich voornamelijk in de steden. Tegen 1300 had zich
een wolindustrie ontwikkeld in talrijke stedelijke centra verspreid over geheel West- en Zuid-
Europa: Vlaanderen, Brabant, Henegouwen, de Maasstreek, het Rijnland, Picardië, Ile-de-
France, Champagne, Normandië, Languedoc, Oost-Engeland, Noord-Italië en Catalonië. De
twee meest ‘geïndustrialiseerde’ gebieden waren Vlaanderen en Noord-Italië. De verklaring voor
hun overwicht valt toe te schrijven aan een combinatie van verschillende factoren. De
vruchtbaarheid van de bodem maakte in beide streken een enorme bevolkingsexplosie mogelijk,