Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

1. De ontwrichting van de rurale samenleving
Engeland: agrarische vooruitgang en kapitalisme
Tegen het midden van de achttiende eeuw had de graduele maar aanhoudende verspreiding van
substantiële verbeteringen in de landbouwtechniek en de agrarische organisatie Engeland een
beslissende voorsprong gegeven op de andere Europese landen. De Engelse landbouw voorzag
niet alleen in alle behoeften van de natie, maar produceerde tevens een vrij aanzienlijk surplus
voor de export. Het gunstige klimaat na 1750 (stijgende voedselprijzen ingevolge demografische
expansie) spoorde de landheren en de kapitalistische pachters er meer dan ooit tevoren toe aan
de landbouwopbrengst te verhogen door de bebouwde oppervlakte uit te breiden en
voorafgaandelijk bebouwde grond meer intens te bewerken. De meeste grootgrondbezitters
zagen terdege in dat hun belangen het best werden gediend door de grote pachters voldoende
mogelijkheden te laten om zelf winst te realiseren en kapitaal te accumuleren. Aldus werden
deze laatsten immers gestimuleerd om technische verbeteringen in te voeren ten einde de
productiviteit te verhogen. De stijgende winst van de kapitalistische pachters liet de
landeigenaars toe de rente geleidelijk aan te passen, terwijl de pachters de zekerheid hadden dat
zij het gebruik van hun grond zouden behouden indien zij efficiënt handelden, dat wil zeggen
wanneer zij regelmatig een deel van hun spaargelden aanwendden om de roerende have en
uitrusting van hun hoeven te verbeteren. Zoals de zoon van een landeigenaar in het midden van
de negentiende eeuw aan zijn modelpachters zei: ‘Het is door deze vriendschappelijke
samenwerking tussen landheer en pachter dat de succesvolle voortzetting van het bedrijf en de
verbetering ervan het best kan bereikt worden tot uw voordeel en het mijne’.[63] De keerzijde
van de medaille was echter de systematische ondermijning van de traditionele boereneconomie.
Aangezien agrarische vooruitgang hand in hand ging met de concentratie en de consolidatie van
hoeven, werden de kleine landeigenaars en semi-landeigenaars – de copyholders met beperkte
eigendomsrechten – langzaam maar zeker uitgeschakeld. Tegen 1790 controleerden de Engelse
landheren ongeveer driekwart van alle bebouwde gronden, terwijl vrije grondbezitters slechts
15-20 pct. in handen hadden en een boerenstand in de eigenlijke zin niet langer bestond.
Parlementaire enclosure vormde ongetwijfeld het meest dramatische aspect van agrarische
verandering in Engeland. Tussen 1761 en 1815 werden niet minder dan 600.000 hectare woeste
grond en gemene velden op grond van parlementaire akten omheind. De marginale keuters en
kleine boeren, die juist op de rand van het subsistentieminimum leefden, werden door het
verlies van hun rechten op de gemene gronden voor de keuze gesteld landarbeiders te worden of
de landbouw op te geven. Toch mag het belang van deze beweging niet worden overschat.
Enclosure bespoedigde in feite slechts het algemeen onteigeningsproces dat zich sinds de
zestiende eeuw voltrok.
Het is nog altijd niet uitgemaakt in hoeverre de toelatingen tot omheining de kleine verbouwers
van het land hebben verdreven, maar het lijkt weinig waarschijnlijk dat zij in een periode van
stijgende vraag naar graan hebben geleid tot de omzetting op grote schaal van bouwland in
weiland en bijgevolg tot ontvolking. De beschikbare gegevens over interne migratie en stedelijke
expansie wijzen in ieder geval geenszins op een massale ontvolking van het platteland
gedurende de tweede helft van de achttiende eeuw. Enclosure bevorderde echter de
proletarisering der kleine boeren, die moesten plaats maken voor kapitalistische pachters
geassocieerd met de landheren. Immers, alleen zij die konden bewijzen dat ze rechten op de