Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

Vergelijkend onderzoek is net zo noodzakelijk als een diachronische benadering, tenzij men
uitgaat van het axioma dat armoede in het ancien régime een ‘natuurlijk’ fenomeen was. Waar
het op aankomt, is na te gaan of gelijkaardige economische, demografische en politieke
ontwikkelingen al dan niet equivalente sociale uitkomsten voortbrachten en omgekeerd of
uiteenlopende structuren al dan niet markante verschuivingen in de verdeling van de rijkdom
ten gevolge hadden. Hoewel zulke vragen voor de hand lijken te liggen, worden ze in de meeste
studies over de armoede in pre-industrieel Europa over het hoofd gezien. Dat geldt ook voor de
weinige auteurs die ofwel de middeleeuwse ofwel de vroegmoderne verschijningsvormen der
behoeftigheid systematisch hebben behandeld. Zij maken wel geografische onderscheiden
wanneer zij de transformaties van sociaalpolitieke regelingen beschrijven, doch niet wanneer zij
de armoede zelf bespreken. De betrokken auteurs laten het voorkomen alsof het sociale
probleem overal door dezelfde ‘objectieve mechanismen’ werd bepaald. Zulke zienswijzen, die
neerkomen op historisch fatalisme, zijn in feite niets anders dan onbewezen apriorismen.[5]
Juist om die redenen kunnen verarmingsprocessen alleen verklaard worden door de
ontwikkeling van hele samenlevingen te bestuderen, rekening houdend met economische en
demografische factoren zowel als veranderende klassenverhoudingen, staatsbeleid en
socioculturele dimensies. Aldus kunnen gemeenschappelijke en specifieke kenmerken, continue
en discontinue trends, bepalende componenten en afhankelijke variabelen onderscheiden
worden. Kortom, het armoedeprobleem moet ingekaderd worden in het meer algemene kader
van de discussie over processen van historische transitie.
Dat wat over het algemeen ‘transitie’ wordt genoemd, bestaat in twee verschillende processen
van historische evolutie: ‘Ten eerste, in de overgang van de ene productiewijze naar de andere.
Ten tweede, in de transformatie ondergaan door een samenleving in haar gehele structuur, in
het precaire evenwicht van haar sociale krachten, waardoor zij binnen een gegeven
productiewijze achtereenvolgens verschillende sociale of socio-economische formaties
doorloopt’. Aangezien het doel van onderhavige reeks is begrijpelijk te maken waarom een totale
sociale verandering in Europa – en nergens anders – tot stand kwam in de vier of vijf eeuwen
voor 1850, hebben wij ons hoofdzakelijk toegespitst op de eerste soort van transitie. Concreet
betekent dit dat, zonder andere perioden te verwaarlozen, de ‘lange zestiende eeuw’, die getuige
was van de triomf van het handelskapitalisme, en de eeuw na 1750, gekenmerkt door de
geleidelijke maar onweerstaanbare groei van het nijverheidskapitalisme, het grondigst
onderzocht worden. Het impliceert ook dat alle delen van Europa in dit essay niet gelijkelijk
worden behandeld. De gebieden ten oosten van de Elbe worden maar terloops ter sprake
gebracht, omdat zij ingevolge de opkomst van een echte domaniale economie vanaf de late
middeleeuwen voor eeuwen aan structurele stagnatie werden overgeleverd. Om gelijkaardige
redenen krijgen sommige landen in bepaalde perioden meer aandacht dan andere. Aan
Vlaanderen en Noord-Italië bijvoorbeeld wordt een centrale plaats toebedeeld in de
uiteenzettingen over de stedelijke fabricage in de feodale productiewijze, terwijl Engeland en
Frankrijk in het middelpunt van de belangstelling staan in de hoofdstukken over vroegmodern
Europa. Onze invalshoek brengt ten slotte mede dat bepaalde aspecten van de armoede sterker
in het licht worden gesteld dan andere. Aldus worden de collectieve gedachten en handelingen
van de armen maar aangestipt voor zover zij de opeenvolgende verschuivingen in de structuur
der surplusextractieverhoudingen helpen verduidelijken. Vandaar dat onderwerpen zoals
volkscultuur, opstandige bewegingen en criminaliteit, hoe belangrijk ze ook mogen zijn voor een
goed begrip van pre-industriële samenlevingen, minder aandacht krijgen dan men wellicht zou
verwachten.