Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

migreren maar bij hun werkgevers moesten blijven tegen het oude loon.[25]
Met één pennentrek werd gepoogd de hoop der armen op betere levensomstandigheden, de
enige nalatenschap van miljoenen door de epidemieën weggemaaide keuterboeren, dienstboden
en dagloners, de grond in te boren. De vorsten, die zich voorheen haast nooit met weldadigheid
hadden ingelaten, traden thans op als de coördinatoren en de behoeders van een sociale politiek
afgestemd op de belangen van een rijke minderheid. Het verbod van migraties, de verplichting
het oude loontarief te handhaven, de verdrijving der valide bedelaars uit de steden en hun
uitsluiting van onderstand: al die bepalingen hadden tot doel de rurale arbeidsmarkt te steunen.
De stadsbesturen van hun kant stelden wel maximumlonen vast, doch zij poogden niet de
immigratie van ongeschoolde arbeiders systematisch te belemmeren, omdat zij demografisch
herstel als het middel bij uitstek beschouwden om druk uit te oefenen op de lonen. Het enige
nadeel dat de migraties voor de steden opleverden, was de potentiële bedreiging van hun interne
veiligheid. Daarom troffen vele lokale autoriteiten na de Zwarte Dood maatregelen om de
bedelarij efficiënter te controleren.
Op lange termijn bleken deze maatregelen onhoudbaar. De vraag naar arbeiders was zo groot,
dat vele werkgevers zich na verloop van tijd verplicht zagen de wet te overtreden en hogere
lonen uit te betalen. Wegens de recurrentie der epidemieën en de daarmee gepaard gaande
ontwrichting van de rurale economie konden migraties trouwens niet verhinderd worden. De
volgehouden oppositie der West-Europese boeren en dagloners tegen de heerlijke reactie en de
daaraan gekoppelde sociale politiek was nochtans even doorslaggevend voor hun vrijmaking en
de verbetering van hun arbeidsvoorwaarden als het structurele arbeidstekort. De pogingen om
de armen de kosten van de crisis te laten betalen, zijn inderdaad op hevig verzet vanwege deze
laatsten gestuit. Ordeverstoringen en rellen werden hoe langer hoe frequenter en resulteerden
vaak in opstandige bewegingen. Hoewel de revoltes bijna steeds konden onderdrukt worden,
maakten ze de economische en politieke machthebbers in ieder geval duidelijk dat wettelijke
onvrijheid en exploitatie niet konden gehandhaafd worden zonder het precaire sociale
evenwicht in gevaar te brengen en wellicht radicaal te verstoren.
De ordonnanties betreffende migraties, bedelarij en loonniveau uitgevaardigd op het
hoogtepunt van de crisis hadden dus maar een beperkte en tijdelijke uitwerking. Toch zijn ze
voor de verdere evolutie der West-Europese maatschappij van groot belang geweest. Voor het
eerst was immers een scherp onderscheid gemaakt tussen pauperes, die vanwege hun fysische
zwakte recht hadden op bijstand, en valide bedelaars aan wie onder geen enkel beding een
aalmoes mocht gegeven worden. Deze discriminatie impliceerde een breuk met de vroegere
houding: de collectieve verheerlijking van de armoede als dusdanig behoorde de facto tot het
verleden. Arbeidsplicht was de voorbode van een nieuwe ethiek: de exaltatie van
zelfwerkzaamheid gericht op de productie van materiële goederen. Voor het eerst hadden de
wereldlijke autoriteiten zich bovendien intensief met de bedelarij ingelaten. Aldus was de basis
gelegd voor de totstandkoming van een gecoördineerde sociale politiek gecontroleerd door
openbare instanties in plaats van privépersonen. Aangezien de geestelijkheid, de traditionele
toeverlaat der armen, geen protest liet horen, werd tenslotte de weg vrijgemaakt voor een
geleidelijke laïcisering van de weldadigheid.
Ook de armen zijn hun positie in de loop van de veertiende eeuw anders beginnen te benaderen
en te evalueren. Uit talrijke processen en klachtendossiers blijkt dat de economisch zwakken in
Florence vanaf de jaren veertig een nauw verband legden tussen handenarbeid en armoede: de