Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

etwist. Te Elbeuf maakten de loonarbeiders in de jaren negentig van de achttiende eeuw slechts
8 pct. van alle grondeigenaars uit en controleerden ze met zijn allen nog geen 4 pct. van de totale
rijkdom. Omstreeks dezelfde tijd bezat bijna de helft van de bevolking van Toulouse op het
ogenblik van het huwelijk vrijwel niets, tenzij wat meubilair en ander huisraad van weinig
waarde. De nalatenschappen bewijzen dat het huwelijksleven de lagere klassen zelden of nooit
in staat stelde hun materiële positie te verbeteren. Integendeel, de meeste loonarbeiders en
dienstboden lieten slechts schulden na en zij die hun erfgenamen met een batig saldo verrasten,
beschikten gezamenlijk over minder dan 1 pct. van de stedelijke rijkdom. Hoe kon het ook
anders? De steeds meer overheersende rol gespeeld door het kapitaal in de fabricage, de
desintegratie van het ambachtelijk stelsel en de onafgebroken toevloed van ontwortelde
plattelandsbewoners verergerden stelselmatig de kwetsbaarheid en de afhankelijkheid der
stedelijke werkers. Zij die bij belangrijke exportnijverheden waren betrokken, waren bovendien
overgeleverd aan de geringste schommeling van de markt waarop de internationale concurrentie
steeds scherper werd. Zoals de geestelijkheid van Lyon in mei 1789 zei:
De voorspoed van onze zijdenijverheid, zo beroemd in geheel Europa, hangt af van duizend omstandigheden. Nu
eens is het een koninklijke rouw, dan weer een vorst die de import in zijn rijk verbiedt, een andere keer de oorlog of
openbare rampen die de consumptie verminderen; of de schaarste aan zijde en andere grondstoffen doet de
fabricage stilvallen. Vandaag kunnen 60.000 arbeiders niet volstaan, morgen zijn 20.000 te veel.
Ze wisten waarover ze het hadden: van 1689 tot 1791 maakte de Lyonese zijdenijverheid
zeventien zware crisissen door die telkens algemene werkloosheid en massale behoeftigheid
teweegbrachten. Die crisissen laten toe te bevestigen dat de armen moeten omschreven worden
als zij die over geen enkele reserve beschikten. Tijdens de catastrofale hongersnood van 1709
bijvoorbeeld was het stadsbestuur van Lyon verplicht 67.160 inwoners of 77 pct. van de totale
bevolking te steunen. Hoe meer de ambachtslui door kapitalisten werden gedomineerd des te
kwetsbaarder werden ze. Tegen 1790 verdienden ongeveer 39 pct. der volwassen arbeiders in
Frankrijk volgens het Comité de Mendicité tijdens ‘gewone’ jaren juist genoeg om de strikte
levensbehoeften te dekken. Voor een gezin van vijf personen betekende dit een broodrantsoen
van drie kilogram per dag.
In de loop van de achttiende eeuw begonnen verscheidene leden van de Franse elite loonarbeid
met armoede gelijk te stellen. Volgens Linguet, advocaat en publicist, omvatte het volk ‘al dezen
zonder eigendom en zonder vast inkomen, zonder renten en zonder wedden; die leven van een
loon als het toereikend is; die lijden als het te gering is; die sterven van de honger als het weg is’.
Clicquot de Blervache gaf de volgende frappante formule: ‘De arbeid is het enige erfgoed van het
volk. Het moet ofwel werken ofwel bedelen’. De scherpzinnigste analyse werd gemaakt door
Necker: ‘De klasse van de samenleving waarvan het lot door het effect van sociale wetten lijkt
bestendigd te worden, is samengesteld uit al wie levend van handenarbeid de gebiedende wet
van de eigenaars ondergaat en verplicht is zich tevreden te stellen met een loon evenredig aan de
loutere levensbehoeften’. De getuigen vergisten zich niet. Een systematische studie van de
huwelijkscontracten opgemaakt in de faubourg Saint-Antoine te Parijs toont aan dat 30 pct. van
de totale bevolking, geraamd op 43.000 inwoners, in het midden van de achttiende eeuw geen
contract sloot en dat 56 pct. der contractanten loonarbeiders en kleine ambachtslui waren.
Veertig jaar later moest één op drie personen in deze wijk door de overheid worden gesteund –
drie keer meer dan het gemiddelde cijfer voor geheel Parijs. Een ander voorbeeld: tegen 1776
vormden de loonarbeiders (de dienstboden niet inbegrepen) te Amiens 31 pct. van de bevolking;
allen waren wegens hun armoede vrijgesteld van belasting. Waarbij men moet bedenken dat het
om een onderschatting gaat, omdat talrijke seizoenarbeiders en ongehuwde immigranten