Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

Landes, ‘The standard of living during the Industrial Revolution’, in O. Büsch, W. Fischer en H.
Herzfeld, eds., Industrialisierung und ‘Europaïsche Wirtschaft’ im 19. Jahrhundert (Berlijn en
New York, 1976), pp. 65-82. Voor het continent: C. Vandenbroeke, ‘L’alimentation à Gand
pendant la première moitié du XIXe siècle’, AESC, 30 (1975), 584-591 en C. Lis en H. Soly, ‘Food
consumption in Antwerp between 1807 and 1859: a contributien to the standard of living
debate’, EcHR, 2nd ser., 30 (1977), 460-486. Voor de uitbreiding van de aardappelbouw zie noot
90 hieronder.
Er is een massale literatuur over armoede en openbare onderstand. Voor Engeland zijn de
bruikbaarste inleidingen: J.D. Marshall, The Old Poor Law, 1795-1834 (Londen, 1968); M.E.
Rose, The English Poor Law, 1780-1930 (Londen, 1971) en The Relief of Poverty, 1834-1914
(Landen, 1972); D. Fraser, ed., The New Poor Law in the Nineteenth Century (Londen, 1976);
James Stephen Taylor, ‘The impact of pauper sertlement, 1691-1834’, PP, 73 (1976), 42-74. Zie
ook K. Polanyi, The Great Transformation (Boston, 1957). Voor Frankrijk moet allereerst een
voortreffelijke synthese genoemd worden: O. Hufton, The Poor of Eighteenth Century France,
1750-1789 (Oxford, 1974), die een fascinerende reconstructie van de levensvoorwaarden van de
armen verbindt met een verhelderend overzicht van de openbare onderstand. Twee andere
belangrijke studies zijn J. Kaplow, The Names of Kings: the Parisian labouring poor in the
eighteenth century (New York, 1972), en L. Chevalier, Classes laborieuses et classes
dangereuses à Paris pendant la première moitié du XIXe siècle (2e uitg., Parijs, 1969); het
laatste boek is een prachtige analyse van armoedetoestanden, waarbij de sociaaldemografische
realiteiten en de politieke ideologieën evenzeer worden beklemtoond. Voor Duitsland verstrekt
L. Koch, Wandlungen der Wohlfahrtspflege im Zeitalter der Aufklärung (Erlangen, 1933)
gedetailleerde informatie over de armenzorg, terwijl H. Brunschwig, La crise de l’Etat prussien
à la fin du XVIIIe siècle et la genèse de la mentalité romantique (Parijs, 1947), briljante ideeën
ontwikkelt over de sociale crisis van het kwijnend ancien régime. De recente artikelen van R.
Endres, ‘Das Armenproblem im Zeitalter des Absolutismus’, Jahrbuch für Frankische
Landesforschung, 34-35 (1975), 1003-1020, en E. François, ‘Unterschichten und Armut in
rheinischen Residenzstädten des 18. Jahrhunderts’, VSWG, 62 (1975), 433-464, zijn uitstekende
overzichten met uitvoerige bibliografieën. Voor de Zuidelijke Nederlanden is het oude maar nog
steeds waardevolle werk van Paul Bonenfant, Le problème du pauperisme en Belgique à la fin
de l’Ancien Régime (Brussel, 1934) een mijn van feitelijke informatie. C. Lis,
Verarmingsprocessen te Antwerpen, 1750-1850 (4 dln., onuitgegeven doctoraal proefschrift,
Brussel, 1975) analyseert op een gedetailleerde wijze de oorzaken van de stedelijke armoede.
Dezelfde auteur geeft een nieuwe interpretatie van de reorganisatie van de openbare
onderstand: ‘Sociale politiek te Antwerpen, 1779. Het controleren van de relatieve overbevolking
en het reguleren van de arbeidsmarkt’, TSG, 5 (1976), 146-166.
_______________
[62] W. Fischer, ‘Soziale Unterschichten im Zeitalter der Frühindustrialisierung’, IRSH, 8 (1963), 435; Clarkson,
The Pre-Industrial Economy in England, p. 234. R.M. Hartwell, ‘The consequences of the Industrial Revolution in
England for the poor’, in The Long Debate on Poverty. Eight essays on industrialization and the conditions of
England (Londen, 1972,) pp. 3-21; Abel, Massenarmut, p. 309.
[63] Aangehaald door F.E. Huggett, The Land Question and European Society since 1650 (Londen, 1975), p. 71.
[64] J.D. Chambers, ‘Enclosure and labour supply in the Industrial Revolution’, EcHR, 2nd ser., 5 (1953), 336.
[65] W.G. Hoskins, The Midland Peasant (Londen, 1957), pp. 216-276 (op p. 269).
[66] A.J. Youngson, After the Forty-Five. The economic impact on the Scottish Highlands (Edinburgh, 1973), pp.
120-190 (op p. 180). Zie ook E.S. Richards, ‘Structural change in a regional economy: Sutherland and the Industrial