Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

3. Naar een proletariaat
De zeventiende eeuw bewijst dus dat noch de voortgang noch de stilstand van economische
groei op zichzelf verarming tegen houden. Zowel in Engeland als op het continent waren hoe
langer hoe meer mensen in deze periode het slachtoffer van neerwaartse sociale mobiliteit. Het
verarmingsproces verminderde vermoedelijk enigszins zijn vaart, maar de gelederen van de
armen werden alleszins aanhoudend uitgebreid. Wat meer was: de industriële herstructurering
van Europa bevorderde in hoge mate de vermenigvuldiging van een agrarisch en stedelijk
proletariaat. De geleidelijke kristallisatie van deze klasse van arbeiders, losgemaakt van de
grond, verstoken van elk productiemiddel, volkomen aangewezen op loonarbeid en zonder enige
bescherming, was een nieuw verschijnsel in de geschiedenis.
Zoals hierboven gezegd, maakten de rurale arbeiders en hoeveknechten in Tudor en Stuart
Engeland 25 à 33 pct. der plattelandsbewoners uit. Volgens een schrijver uit de jaren veertig van
de zeventiende eeuw bezaten de meesten van hen helemaal niets: ‘Eén vierde van de inwoners
der Engelse parochies bestaat uit miserabele mensen die (het oogstseizoen uitgezonderd)
verstoken zijn van alle bestaansmiddelen’. Een halve eeuw later was de sociale situatie blijkbaar
nog verslecht. Immers, in de jaren tachtig en negentig van de zeventiende eeuw klasseerde de
vrij betrouwbare Gregory King 24 pct. van de nationale bevolking als ‘keuters en paupers’ – een
sprekende identificatie – en verder 23 pct. als ‘arbeiders en dienstboden’. Beide groepen, die
samen 47 pct. der Engelsen vertegenwoordigden, verdienden volgens King te weinig om in hun
dagelijkse behoeften te voorzien. Regionale onderzoekingen hebben die akelige ramingen
grotendeels bevestigd. Gedurende de jaren zestig van de zeventiende eeuw was 31 pct. van de
rurale bevolking van Kent vrijgesteld van taxatie op grond van armoede. In de Lake Counties
was de situatie niet veel gunstiger: in Zuid-Westmorland moesten 385 op 1570 huishoudens in
1669-72 geen haardtaks betalen en in Noord-Westmorland 825 op 2791, hetzij respectievelijk 24
en 30 pct. In Devon en Leicestershire ten slotte was ongeveer één derde der huishoudens
vrijgesteld van de haardtaks in 1670 en 1674. De omvang van het rurale proletariaat in de post-
Restauratieperiode mag dus vermoedelijk op één vierde tot de helft der nationale bevolking
worden geraamd.[51]
In Frankrijk was het aandeel der landloze loonarbeiders ongetwijfeld veel geringer. De meeste
manouvriers, die in elk dorp de meerderheid der inwoners vormden, bezaten op het einde van
de zeventiende eeuw nog een lapje grond, een huisje en een kleine tuin, alsmede een koe, enkele
schapen en wat pluimvee. Hun ‘bezit’ volstond echter op verre na niet om een gezin te
onderhouden. Pierre Goubert heeft berekend dat een boer om economisch onafhankelijk te zijn
in de Beauvaisis een minimum van twaalf hectare in jaren van overvloed moest bebouwen en 27
hectare in jaren van schaarste. Aldus berekend, kon geen enkele manouvrier, geen enkele
haricotier of gemiddelde laboureur zich economisch onafhankelijk noemen. Alleen de grote
laboureurs, eigenaars van minstens 27 hectare, waren in staat hun gezin in alle omstandigheden
behoorlijk te voeden. Maar deze groep omvatte nauwelijks één tiende van de boerenstand. De
tijdgenoten waren zich terdege bewust van de behoeftigheid der manouvriers. In een Parijse
mémoire lezen we dat zij ‘gedwongen zijn van de morgen tot de avond te werken, zonder iets
anders dan een homp zwart brood en wat water, zichzelf gelukkig prijzend wanneer ze eens of
tweemaal per jaar wat spek op hun brood hebben, terwijl ze nooit de smaak van wijn proeven’.
Vauban, een welingelichte getuige, onderschreef deze uitspraak volkomen. Hij klasseerde 10 pct.
van de Franse bevolking als ‘bedelaars’ en een andere 30 pct. als ‘bijna-bedelaars’. Op welke
wijze hij het budget der manouvriers ook berekende, steeds moest hij constateren dat ze de