Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

voorwaarden. Het verband tussen het rooien van bossen en woeste gronden enerzijds en de
toename van het aantal boeren die een zekere mate van vrijheid genoten anderzijds mag een
gemeenplaats in de Europese agrarische geschiedenis worden genoemd.
Juridische scheidingslijnen waren echter heel wat minder belangrijk dan economische
ongelijkheid. Algemeen gesproken, kan een onderscheid worden gemaakt tussen boeren die over
voldoende grond beschikten om een huishouden te voeden en boeren wier uitbating daarvoor te
klein was. In elf Engelse ‘honderdschappen’ (onderdelen van graafschappen), waar zowel de
horige als de vrije bedrijven gekend zijn, was de grond in 1279 als volgt verdeeld:
Tabel 1 Verdeling van boerenuitbatingen naar bedrijfsgrootte in elf Engelse honderdschappen, 1279
Bedrijfsgrootte
(in ha)
Aantal %
Vrij Onvrij Totaal Vrij Onvrij Totaal
< 3 2689 2.240 4.929 47 29 36,5
3 (1/4 virgate) 759 715 1.474 13 9 11
6 (1/2 virgate) 1.018 2.430 3.448 18 31 25,5
12 (1 virgate) 835 2.308 3.143 14,5 30 23
> 12 438 72 510 7,5 1 4
Totaal 5.739 7.765 13.504 100 100 100
Bron: E.A. Kosminsky, Studies in the Agrarian History of England in the Thirteenth Century (Oxford, 1956), p. 228.
Duidelijk blijkt dat bijna de helft der totale boerenbevolking slechts over een bedrijf beschikte
van drie hectare of minder. Het is opvallend dat meer vrije dan onvrije boeren beneden dit
minimum vielen: 47 pct. tegen 29 pct. Er was inderdaad grotere sociale differentiatie onder de
vrije boeren – zij waren talrijker zowel aan de top als aan de basis van de sociale piramide. Het
zijn echter de armen die ons hier aanbelangen; zij die geen vier hectare bouwgrond bezaten, wat
het strikte minimum was om een vierpersoonsgezin in de dertiende eeuw in leven te houden.
De vraag dringt zich op welke factoren bepalend zijn geweest voor deze ver doorgedreven
fragmentatie, die in de dertiende eeuw in geheel West-Europa werd aangetroffen. Het
verschijnsel kan stellig niet worden verklaard door de spectaculaire bevolkingsgroei die zich
tussen 1150 en 1300 heeft voorgedaan. Deze laatste heeft de verdere versnippering van de grond
ongetwijfeld in de hand gewerkt, doch kan geenszins als eerste oorzaak worden beschouwd.
Immers, reeds in de negende eeuw vielen enorme verschillen in de omvang der uitbatingen waar
te nemen. Zowel in de streek rond Parijs als in Noord- en Centraal-Italië kwamen toen
minuscule en zeer grote bedrijven naast elkaar voor. Hetzelfde gold voor Engeland: volgens het
befaamde Domesday Book waren minstens één derde der boeren in 1086 al keuters.
Er was in feite een veel meer fundamentele reden voor de vermenigvuldiging van kleinbedrijven:
de bijna-landlozen vervulden een essentiële functie in de feodale productiewijze. Aangezien zij
te weinig grond hadden om een gezin in leven te houden, moesten zij hun arbeidskracht aan de
man brengen om niet te verhongeren. De positie van de keuterboer of manouvrier vertoonde