Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

kalkovens en een grote houtexploitatie. Dankzij deze verticale trust kon de ondernemer de
aanbestedingsprijs der werken halveren, waardoor hij elke mededinging uitschakelde.
Aangezien hij alleen contracten sloot met rijke aannemers, zagen de kleine ambachtsmeesters,
die wegens de economische depressie geen toevlucht konden zoeken in de privésector, zich het
gras onder de voeten wegmaaien. De oprichting van de Antwerpse citadel, vijftien jaar later,
verliep volgens hetzelfde stramien. Haast 80 pct. van al het metsel- en timmerwerk werd
uitgevoerd door negen vennootschappen, die 24 aannemers groepeerden; de vier voornaamste
associaties werden gecontroleerd door kooplui en financiers. De slotsom van dit alles: in
1584/85 behoorden nog maar 59 van de 353 meester-metselaars en meester-timmerlui tot de
bezittende klasse; al de anderen maakten deel uit van de arme ghemeynte.
Alleen de ambachtsmeesters die voor de lokale markt produceerden of die goederen
vervaardigden die wegens hun technische verfijning niet voor massaproductie in aanmerking
kwamen, zijn er over het algemeen in geslaagd hun sociaaleconomische status te handhaven. De
feitelijke sluiting van het ambacht bracht bovendien mede dat de fortuinverschillen tussen de
meesters vrij gering bleven. De keerzijde der medaille was dat de meeste gezellen niet meer
konden opklimmen, zodat permanente afhankelijkheid hun lot werd.
Kortom, de triomf van het handelskapitalisme impliceerde de verarming van ontelbare kleine
ambachtsmeesters, gezellen, leerjongens en losse arbeiders in de textielindustrie, het bouwvak,
de mijnbouw en de metaalbewerking, de vier meest arbeidsintensieve nijverheidstakken.
3. Sociale polarisatie
Polarisatie is vermoedelijk de meest adequate term om de sociale evolutie in het vroegmoderne
Europa te kenschetsen. Deze periode was, zoals W.G. Hoskins terecht opmerkt, ‘een gouden tijd
voor de Scheerders, ongeëvenaard tot de late achttiende en vroege negentiende eeuw toen een
samenspel van het nieuwe industriële kapitalisme met een eeuwenoud, gesmeerd en perfect
lopend systeem van politieke plundering de Geschorenen juist genoeg overliet om in leven te
blijven en zelfs dat niet altijd’.[35]
Uit talrijke aanslagen voor subsidies, leningen en beden blijkt dat de Engelse rurale samenleving
reeds in het derde decennium van de zestiende eeuw door extreem sociaaleconomische
ongelijkheid werd gekenmerkt. Niet minder dan 1.375 van de 2.277 mensen vernoemd in het
honderdschap van Babergh in Zuid-Suffolk, één der meest ‘geïndustrialiseerde’ delen van het
hele land, bezaten helemaal geen grond of huis. En van de 902 die werden belast op ‘gronden’
hadden er 620 enkel een cottage. Anders uitgedrukt: 87 pct. leefde op of onder de armoedegrens
– waarbij dient opgemerkt dat 1,5 pct. der bevolking meer dan 50 pct. van de grond in handen
had. De verdeling van de rijkdom vertoonde hetzelfde beeld: de onderste helft der bevolking
bezat hoogstens 4 pct. van de totale rijkdom en de top 5 pct. namen minstens 50 pct. van alle
roerende en onroerende goederen voor hun rekening. In de louter agrarische gebieden was de
toestand niet veel gunstiger. In de reusachtige parochie van Constantine (3.247 hectare), aan de
rand van de Helford River in Cornwall, moest de overgrote meerderheid der inwoners,
waarschijnlijk drie op vier, hun huizen en cottages huren. En in het honderdschap van Happing
in Norfolk, een onaangetaste boer-visser economie, bezaten Hoskins’ Bottom People nauwelijks
7 pct. van de persoonlijke rijkdom, terwijl 9,5 pct. der bevolking bijna de helft van deze laatste in
handen had.