Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

Frankrijk alles samengenomen slechts uit 3.882 individuen, van wie 468 hogere administratieve
ambtenaren waren. Vandaar dat de meeste dorpelingen de maréchaussée weigerden bij te staan.
Hoe konden zij vertrouwen hebben in een handvol cavaliers, die onderbetaald en vaak corrupt
waren? Liever dan beroep te doen op een vrijwel machteloos repressieapparaat, verkozen de
plattelandsbewoners de chanterende vagebonden af te kopen. Aldus werd een klimaat van
toenemende onveiligheid gecreëerd, dat de kiemen van de Grande Peur van 1789 bevatte. Het
lijkt geen overdrijving te zeggen dat de deficiënte organisatie van de armenzorg in Frankrijk de
ondermijning van het oude feodale bouwwerk heeft versneld![102]
Artikel 21 van de Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger opgenomen in de
Grondwet van 1793 bepaalde dat ‘openbare onderstand een heilige schuld is. De samenleving is
aan de ongelukkige burgers levensonderhoud verschuldigd, hetzij door hen werk te verschaffen,
hetzij door te voorzien in de bestaansmiddelen van dezen die niet in staat zijn te arbeiden’. Het
doel van de sociale wetgeving was volgens de Conventie ‘aan alle Fransen de middelen te
verstrekken om de eerste levensbehoeften te bekomen, zonder van iets anders afhankelijk te zijn
dan de wetten’. Daarom werd de armenzorg georganiseerd volgens regels die bindend waren
voor de hele natie en werden de desbetreffende uitgaven als een post op de staatsbegroting
ingeschreven. De terugkeer naar het ancien régime moest verhinderd worden door de
nationalisering en de verkoop van de goederen toebehorend aan de liefdadige instellingen en de
kloosterorden.
Thermidor bracht het herstel der oude beginselen. Alle vooruitstrevende maatregelen getroffen
door de Conventie werden tenietgedaan. Zoals vertegenwoordiger Delecroy betoogde:
Het is tijd om het diepe spoor te verlaten waarin een overdreven filantropie ons weerhoudt sinds de Wetgevende
Vergadering, die zich, heel knap ongetwijfeld, maar volkomen nutteloos, met de arme heeft beziggehouden. De
arme heeft alleen recht op het algemeen medelijden. Laten wij principieel stellen dat de regering zich niet met de
openbare onderstand moet inlaten tenzij als voorbeeld en als motor.
Deze uitspraak vat de sociale politiek gevoerd in Frankrijk en België gedurende de eerstvolgende
decennia op een treffende wijze samen. Het was gedaan met het fundamentele bestaansrecht
van de armen geproclameerd door de Conventie. Zij kregen opnieuw hun rechtmatige plaats
toegewezen: bezitlozen afhankelijk van de vrijwillige goedertierenheid der volwaardige burgers,
die oordeelden dat ‘de leden de samenleving niet binnentreden opdat deze laatste hen zou
onderhouden, maar om zichzelf de levensbehoeften te verschaffen’. De wet van 7 oktober 1796
maakte bijgevolg een einde aan de nationalisering van de armenzorg en vestigde de openbare
onderstand op louter lokale basis met als eenheid de commune. Gemeentelijke Commissies voor
de Burgerlijke Godshuizen kregen de opdracht alle liefdadige stichtingen en hospitalen te
beheren. Op 27 november 1796 kwam het sluitstuk: in alle gemeenten werden Burelen van
Weldadigheid gecreëerd ten einde de huiselijke bijstand te organiseren. Van de revolutionaire
wetgeving bleef niets over. Maximale beperking van de steuntarieven luidde thans het motto. En
wat de valide armen betrof: ‘Arbeid en een loon, ziedaar de enige vormen van onderstand die
hen passen’. Ten slotte dient opgemerkt dat de meeste Franse en Belgische steden hun sociale
politiek voortaan financierden door middel van octrois, indirecte belastingen geheven op een
hele reeks producten (hoofdzakelijk levensmiddelen) verbruikt in de gemeente. De lagere
klassen moesten met andere woorden hun eigen onderstandsgelden opbrengen, aangezien zij
het zwaarst door deze taksen werden getroffen.[103]