Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

langzamerhand uitgeschakeld. De steeds goedkoper wordende arbeid remde ten slotte
technische verbeteringen af. De overgang van handgetouw naar mechanisch weefgetouw greep
in de Britse zijdenijverheid niet plaats vóór het einde van de negentiende eeuw, behoudens een
beperkte reeks van goederen.
De verpaupering der Engelse kousenbreiers ging eveneens de mechanisering van hun bedrijf
vooraf. Net zoals het handweven werd de kousenindustrie wegens het groeiend aanbod van
goedkope arbeid tot de vroege negentiende eeuw gekenmerkt door organisatorische en
technologische stagnatie. Tegen 1811 werd het totaal aantal kousenmakers tewerkgesteld op een
huishoudelijke basis op meer dan 50.000 geraamd. Onnodig te zeggen dat de grote meesters
van deze situatie profiteerden om de lonen te verlagen en de huurprijzen der breiramen te
verhogen. Toen het bedrijf ingevolge de Napoleontische oorlogen en de ineenstorting van de
Zuid-Amerikaanse markt met ernstige moeilijkheden te kampen kreeg, konden alleen de
kapitalistische kousenverkopers het hoofd boven water houden. Zij poogden de productiekosten
zoveel mogelijk omlaag te drukken door cut-ups te fabriceren, goedkope kousen van een
minderwaardige kwaliteit, en door colts of ongeschoolde werklui in dienst te nemen. Zowel de
kleine meesters als de geschoolde arbeiders hebben tegen deze politiek heftig gereageerd – de
eersten omdat hun economische positie werd ondermijnd, de laatsten omdat de lonen drastisch
werden verlaagd. De daaropvolgende vernietiging van machines mag niet verkeerd worden
geïnterpreteerd: de luddites sloegen alleen de werktuigen – die helemaal niet nieuw waren –
stuk van de kousenverkopers die hun werkvolk onderbetaalden, ongeschoolde arbeidskracht
aanwendden of ‘cut-ups’ produceerden.
Aangezien de overgang van huisnijverheid naar machinale arbeid het einde van een eeuwenoud
patroon van gezins- en gemeenschapsleven impliceerde, verkozen de meeste handwerkslui
eerder onderbetaalde arbeid te verrichten in ‘eervolle’ bedrijfstakken, dat wil zeggen nijverheden
waar handwerk nog overheerste, dan de ijzeren wereld van de fabriek te betreden. Alleen de
grootste economische nood zou de handwerkslui ertoe bewegen zich aan het fabriekssysteem te
onderwerpen. De landbouw en de huisnijverheid verschaften in deze periode aan volwassen
mannen echter nog te veel tewerkstellingsmogelijkheden, zij het dat ze steeds slechter
geremunereerd werden, om hen naar de ‘donkere satanische fabrieken’ te drijven. De vroege
fabriekseigenaars konden dus niet op een ruim aanbod van mannelijke arbeid rekenen. Daarom
wendden ze zich voornamelijk tot de ontelbare vrouwen en kinderen die na de mechanisering
van het spinnen niet langer aan de kost konden komen in de huisnijverheid. Aangezien de
nieuwe werkmethoden in de fabriek maar weinig spierkracht vereisten, konden beide groepen
op grote schaal worden ingeschakeld. Vrouwen en kinderen boden daarenboven twee grote
voordelen: ze waren extra goedkoop en, gewend als ze waren te doen wat hen thuis werd gezegd,
zeer vatbaar voor de strikte discipline vereist in de fabriek. In de vroege negentiende eeuw
bestond niet minder dan 70 pct. van de arbeidskracht in de Gentse katoenindustrie uit vrouwen
en kinderen van beide geslachten tussen zes en zestien jaar. In de katoenfabrieken van het
Verenigde Koninkrijk liep dit cijfer zelfs op tot ca. 75 pct.
Vanuit het oogpunt der werkgevers vormden weduwen met talrijke gezonde kinderen uiteraard
de meest ideale arbeidskracht. De eigenaars van de katoenmolens te New Lanark en Catrine in
Schotland ronselden verscheidene tientallen van zulke huishoudens en zij waren niet de enigen
die openlijk verkondigden hoe graag ze er meer zouden verwelkomen. De bevoorrading bleef
echter onvermijdelijk beneden de vraag, zodat andere bronnen van gewillige arbeid moesten
aangeboord worden. Vele ondernemers liepen als het ware weeshuizen en armenhuizen plat ten