Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

4. De regulering van de arbeidsmarkt
Het is evident dat deze tragische ontwikkelingen de openbare mening niet onberoerd konden
laten. Vanaf het midden van de achttiende eeuw werd het pauperisme in geheel Europa een
hoofdonderwerp van regeringen, geestelijke autoriteiten, geleerde genootschappen en
burgerkringen. Overal werden enquêtes ingesteld ten einde de omvang en de intensiteit van het
fenomeen te achterhalen. Tientallen provinciale academies schreven prijsvragen uit voor het
beste essay over zijn oorzaken en mogelijke oplossingen. Honderden auteurs wijdden hun beste
krachten aan het opstellen van boekjes en brochures over de armen, hun aantallen en
kenmerken, over openbare onderstand versus privé-liefdadigheid, over bedelarij, landloperij,
prostitutie en aanverwante problemen. Het bleef niet bij een stroom van woorden. In talrijke
Europese landen troffen de centrale en lokale autoriteiten praktische maatregelen met het oog
op een grondige reorganisatie van de steunverlening. Sommige historici hebben vooropgesteld
dat die wijzigingen in de sociale politiek voortvloeiden uit humanitaire beweegredenen eigen
aan het ‘Tijdperk van de Verlichting’. Deze idealistische visie moet naar onze mening radicaal
worden verworpen.
Wij ontkennen niet dat de ideeën van filosofen zoals Condorcet, Godwin, Price en Wolff werden
ingegeven door oprechte bekommernis voor het lijden van de armen. Allen onderkenden de
mensonterende levensvoorwaarden der lagere klassen en de tirannie van de
pauperadministratie. De meesten waren het er over eens dat behoeftigheid niet het resultaat was
van luiheid of andere individuele gebreken, maar voortkwam uit economische en sociale
wantoestanden. Bovendien legden zij de nadruk op het recht van de armen om bijstand te eisen,
aangezien de rijken zich alle materiële goederen wederrechtelijk hadden toegeëigend. ‘Met welk
recht’, vroeg Richard Woodward, een rurale deken in Ierland die ondanks zijn denkbeelden later
bisschop werd,
hebben zij het op zich genomen om wetten uit te vaardigen (want de rijken vormen de wetgevende macht in elk
beschaafd land) waardoor de [arme] mens werd gedwongen aan hun termen te voldoen, waardoor hem elk aandeel
werd ontnomen in de grond waarop hij geboren werd, het gebruik van alle natuurlijke vruchten en van alle
zeggenschap over het wild, op straffe van geseling, gevangenschap of doodstraf? Hoe kunnen zij hun exclusieve
rechten op het gemeenschappelijk erfgoed van de mensheid rechtvaardigen tenzij zij er als tegenprestatie in
toestemmen iets te doen voor de armen, die uitgesloten werden van deze gemene rechten door de wetten van de
rijken waaraan zij nooit deel hadden?
Vele morele radicalen gingen nog verder en verklaarden dat de bestaande samenleving helemaal
moest hervormd worden. ‘Wanneer we in zogenaamd beschaafde landen’, schreef de Engelse
jakobijn Thomas Paine,
bejaarden naar de werkhuizen zien gaan en jongeren naar de galeien, dan moet er iets mis zijn met ons
bestuurssysteem. Afgaande op het uiterlijk voorkomen van zulke landen lijkt het alsof alles geluk is; maar
verborgen voor het oog van de oppervlakkige waarnemer ligt er een massa ellende die op niets anders kan uitlopen
dan op armoede of schande. Reeds bij de geboorte zijn er de voortekenen van het noodlot en zolang daaraan niet
wordt verholpen, is straffen tevergeefs.
Al die ideeën hadden echter niet de geringste invloed op de feitelijke sociale politiek gevoerd
door regeringen en stadsbesturen, tenzij in die zin dat ze hen er nog meer toe aanspoorden om
de lagere klassen onder controle te houden.[94]
Zeker, hoe langer hoe meer filantropen poogden begrip en medelijden voor de ongelukkigen op