Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

per gezinslid, in 1340-46 nauwelijks 2.000.
Uit al deze cijfers kunnen enkele algemene krachtlijnen worden afgeleid. In de eerste plaats
staat het buiten kijf dat de behoeftigheid niet tot de bestudeerde arbeiderscategorieën beperkt
bleef. De waaier der nominale lonen was in elke professionele groep namelijk zo groot, dat de
laagste remuneraties in alle sectoren van het economisch leven beneden het bestaansminimum
lagen. In de tweede plaats was de levensstandaard lager naarmate de arbeider minder
gekwalificeerd was, waaruit volgt dat de meeste immigranten gedurende vele jaren een ellendig
bestaan moeten geleid hebben. In de derde plaats werden de vrijgezellen het minst met
behoeftigheid bedreigd, terwijl de gezinnen meestal in een toestand van chronisch gebrek
verkeerden. Het huwelijk was dus voor haast alle arbeiders bron van ellende; de ongeschoolden
in het bijzonder haalden samen met de huwelijksband de buikriem aan. In de vierde plaats kan
er niet aan getwijfeld worden dat de arbeiderskinderen bijna permanent ondervoed waren. Zelfs
als het gezinshoofd een relatief goed betaalde job had, volstond zijn inkomen ternauwernood om
twee kinderen een voldoende hoeveelheid brood te bezorgen. In de vijfde plaats tenslotte
wachtte de arbeidersvrouw na het overlijden haar echtgenoot de zwartste ellende. Zij verdiende
immers zelden genoeg om in haar eigen levensonderhoud te voorzien, laat staan om haar
kinderen behoorlijk te voeden.
4. Liefdadigheid: een hypotheek op de toekomst
Hoe hebben de ‘top people’ op deze structurele behoeftigheid, die zich zowel op het platteland
als in de steden manifesteerde, gereageerd?
In de vroege middeleeuwen was de pauper geen behoeftige noch een slaaf of een horige. Hij was
een vrije man wiens vrijheid moest gewaarborgd worden. Het voornaamste kenmerk van de
pauper was zijn afhankelijkheid, die verschillende vormen kon aannemen. Zij kon niet alleen
het gevolg zijn van lichaamszwakte (jeugd, ouderdom, ziekte), geestelijke onvolwaardigheid
(zwakzinnigheid) of een bepaalde status (wees, weduwe), maar tevens van een bewuste keuze. In
dat laatste geval ging het om pauperes Christi, mannen of vrouwen die de christelijke leer zo
consequent mogelijk wilden belijden en om die reden in de nabijheid van een kerk of klooster in
een staat van vrijwillige armoede gingen leven.
Slechts één vorm van afhankelijkheid werd impliciet aan economische omstandigheden
toegeschreven. De vrije kleingrondbezitters wier inkomsten ingevolge plundering, vernietiging
of andere tegenslagen niet langer volstonden om aan de druk der potentes te weerstaan, werden
eveneens als pauperes bestempeld. Het bestaan zelf van die groep werd door de kerk echter niet
in vraag gesteld. Zij vormden immers een normaal onderdeel van de maatschappij, die
noodzakelijkerwijze gehiërarchiseerd was. Tegenspoed was een persoonlijke, door God
opgelegde, beproeving, die zowel aan de betrokken pauper als aan de barmhartige die hem
bijstond de mogelijkheid tot zaligmaking bood. Hincmar, aartsbisschop van Reims, en zijn
opvolgers keerden zich alleen tegen de excessen waardoor het onontbeerlijk evenwicht tussen
het aantal pauperes en de middelen om hen te steunen in gevaar werd gebracht. Zij
veroordeelden bijgevolg in scherpe termen de avaritia en de cupiditas, de wortels van al het
kwaad waaronder de samenleving gebukt ging. Beide zonden brachten geestelijken ertoe de
goederen die ze beheerden te verspillen en de leken om ze van de kerk of van hun buren te
ontvreemden. Vooral de potentes die van hun machtspositie misbruik maakten om kerkelijke