Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

prijsstijging het hoofd poogden te bieden door de meest minderwaardige en dus goedkoopste
woonruimte te betrekken, waren zij verplicht een steeds groter deel van hun budget aan
huishuur te besteden – 30 pct. omstreeks 1850 tegen 14 pct. zeventig jaar vroeger. Samengevat:
naar gelang van de samenstelling van het gezin daalde het reële inkomen der werkende
bevolking met 10-30 pct., terwijl dubbel zoveel moest uitgetrokken worden voor huishuur.[89]
De hoeveelheid en de aard der verbruikte levensmiddelen zijn wellicht de beste criteria om de
levensstandaard van een pre-industriële bevolking objectief te meten. Ongelukkig genoeg zijn
statistische gegevens over lange termijn wijzigingen in het hoofdelijk voedselpakket tijdens de
achttiende en de eerste helft van de negentiende eeuw vooralsnog te fragmentarisch om louter
en alleen op grond van deze informatie beslissende conclusies te trekken. De grootscheepse
uitbreiding van ‘armoedegewassen’ wijst nochtans ontegenzeglijk op een massale verpaupering.
Immers, ‘verplicht zijn om zich met maïs te voeden i.p.v. tarwe, met aardappelen i.p.v. rogge en
in sommige gebieden zoals Bretagne zelfs i.p.v. boekweit betekende’, zoals M. Morineau
opmerkt, ‘een verlies van standing, een achteruitgang waarvan de fataliteit zolang mogelijk werd
uitgesteld’.
Alle landen van West- en Centraal-Europa beleefden in de eeuw na 1750 een indrukwekkende
expansie van de aardappelbouw. Tot omstreeks 1740 schommelde het hoofdelijk graanverbruik
in de Zuidelijke Nederlanden tussen 0,9 en 1 liter per dag. Daarna greep een spectaculaire daling
plaats: haast 40 pct. tussen 1740 en 1790 en nogmaals 10 pct. in de periode 1790-1814 (afb. 16).
Dit impliceerde een vermindering van 650-800 calorieën per persoon en per dag. De
gelijktijdige uitbreiding van de aardappelbouw bood echter een gedeeltelijke compensatie.
Tegen het tweede decennium van de negentiende eeuw werd de gemiddelde consumptie van die
‘mirakelknollen’ in de Zuidelijke Nederlanden, met uitzondering van het département des
Deux-Nèthes, op 700-750 gram of 490-525 calorieën per hoofd en per dag geraamd. De
kwantitatieve achteruitgang der voedselconsumptie zou dus globaal genomen 20 à 40 pct.
hebben bedragen. Voorzeker geen overschatting, want de substitutie van aardappelen voor
rogge en tarwe in Vlaanderen liet maar een demografische toename van 30 pct. toe, terwijl de
bevolking in feite verdubbelde.