Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

De opkomst van een nieuwe arbeidersklasse
In die delen van Europa waar proto-industrialisering wél tot industrieel kapitalisme leidde,
bleven de sociale wijzigingen voortvloeiend uit de doorbraak van de fabrieksproductie tot ver in
de negentiende eeuw nog vrij beperkt. Tegen 1850 bedroeg het totaal aantal fabrieksarbeiders
niet veel meer dan 5 pct. in Engeland, nauwelijks 4 pct. in België, ongeveer 3 pct. in Frankrijk en
minder dan 2 pct. in Zwitserland en Pruisen. De huisnijverheid bleek taaier te zijn dan op het
eerste gezicht mocht verwacht worden. Zoals D.S. Landes opmerkt: ‘Zij sleepte ongemerkt voort
in die sectoren waar de technische voordelen van de machine nog gering waren... of waar de
thuiswerker zelf een rudimentair toestel kon vervaardigen’.[80] De opkomst van het
fabriekssysteem betekende weliswaar het einde van talrijke kleine werkplaatsen, maar
bevorderde in een eerste stadium tegelijkertijd de expansie van veel meer huisnijverheden.
In Engeland had de vermenigvuldiging van gemechaniseerde spinmolens een enorme
uitbreiding van het handweven ten gevolge. Juist de onderbetaling en de overtolligheid van de
arbeid ingevolge de ontwrichting der rurale samenleving en de grootscheepse immigratie vanuit
Ierland vertraagden de introductie van arbeidsbesparende instrumenten en de aanwending van
kapitaal in deze belangrijke nijverheidstak. Vandaar dat het aantal handwevers opliep van ca.
50.000 omstreeks 1770 tot meer dan 240.000 in de vroege jaren twintig van de negentiende
eeuw. Deze ontwikkeling stelde de werkgevers vanzelfsprekend in staat de prijs van de arbeid
systematisch omlaag te drukken – het weekloon van de handwever daalde van ca. 25 shilling op
het einde van de achttiende eeuw tot ca. 9 shilling in 1817. De sociale degradatie der handwevers
is dus de mechanisering der productie lang voorafgegaan. Het was pas na de ineenstorting van
de 1825-boom dat het mechanisch weefgetouw in een versneld tempo werd ingevoerd en dat de
lange doodsstrijd der handwevers begon. In 1840 was hun aantal met meer dan 100.000
verminderd en in 1856 bleven er nog maar 23.000 over. Deze tragedie wordt door sommige
historici afgedaan met de uitspraak dat
elke nieuwe mode, elke nieuwe machine en ieder nieuw productieproces de neiging heeft de diensten van de ene
arbeidersgroep nuttiger te maken dan die van andere met als gevolg dat de lonen van de enen dalen en die van de
anderen stijgen. De natuurlijke remedie is dat de arbeiders naar wier diensten geen of minder vraag bestaat zich
behoren te richten op de nieuwe bronnen van werkgelegenheid, die vrijwel steeds samengaan met en feitelijk aan de
basis liggen van de verandering zelf.[81]
Deze auteurs gaan blijkbaar uit van de valse vooronderstelling als zou tegelijk met de vervanging
van arbeiders door machines een evenredig kapitaal worden vrijgemaakt dat aan dezelfde
arbeiders nieuwe werkgelegenheid verschaft. Zij houden geen rekening met het eenvoudige feit
dat talrijke personen intussen toch maar zijn verpauperd noch met het feit dat vele anderen de
nog gemakkelijk toegankelijke bedrijven overspoelen, met het gevolg dat de mechanisering van
deze laatste wordt gehinderd of zelfs voor onbepaalde tijd onmogelijk gemaakt. Bovendien
bevorderen zulke processen meestal de sociale degradatie van de werklui die reeds bij de
‘compensatie’-nijverheden waren betrokken. De Britse zijdenijverheid bijvoorbeeld, die tijdens
de achttiende eeuw een opmerkelijke vooruitgang had geboekt, werd in de daaropvolgende eeuw
als het ware een asiel voor handwevers uit de katoen- en wolbedrijven. Hoewel slechts een
minoriteit van hooggeschoolde arbeiders, zoals de wevers van nanking, gingang en mousseline,
van katoen naar zijde konden overschakelen, veroorzaakte de herscholing van die mensen een
graduele verplaatsing van de zijdenijverheid naar de districten rond Manchester en
Macclesfield. De zijdewerkers in de oude centra, zoals Spitalfields, die niet konden wedijveren
met de extreem lage lonen uitbetaald aan de vroegere katoenwevers, werden bijgevolg