Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

mensen die uitsluitend op de verkoop van hun arbeidskracht waren aangewezen. Voor de
gehuwden onder hen had het in feite geen zin om met gastarbeiders te wedijveren. Zij moesten
immers dezelfde inspanningen leveren, hoewel de geldelijke opbrengst hen niet eens in staat
stelde om de ergste honger van hun familie te stillen. In zulke omstandigheden zal het vaak
verkieslijk geweest zijn te bedelen. Zoals de Engelse reiziger Henry Swinburne in 1776
opmerkte: ‘De arme Spanjaard werkt niet tenzij hij daartoe door dwingende noodzaak wordt
verplicht, want hij haalt geen enkel voordeel uit zijn ijver.’[92]
Kortom, de keuters hebben vrijwel alles gedaan wat in hun macht lag om hun bestaansmiddelen
op het platteland veilig te stellen en aldus hun ontworteling te voorkomen of in ieder geval zo
lang mogelijk uit te stellen. Slechts wanneer zij alle redmiddelen hadden uitgeput, waren zij
bereid hun traditioneel milieu te verlaten en zich naar de menseneters bij uitstek, de steden, te
begeven. Hoewel de huidige stand van het onderzoek betreffende migratiebewegingen in de
achttiende en de eerste helft van de negentiende eeuw niet toelaat verstrekkende besluiten te
trekken, lijkt het onbetwistbaar dat de ‘aantrekkingskracht’ der stedelijke centra in de meeste
Europese landen maar een ondergeschikte rol heeft gespeeld. De ontwortelde
plattelandsbewoner werd, in de woorden van Witold Kula, ‘niet aangetrokken door de stad
wegens het perspectief van een hoger loon. Hij werd van het platteland verdreven door de
honger’. Verscheidene monografieën staven deze stelling. Te Lyon bijvoorbeeld bestond in de
achttiende eeuw geen causaal verband tussen de fluctuaties van de stedelijke economie enerzijds
en de opeenvolgende immigratiegolven anderzijds. Het is trouwens opvallend dat de rurale
armen zich vaak in plaatsen vestigden die hen weinig of niets te bieden hadden. Ook de
seizoenmobiliteit wijst op de beperkte aantrekkingskracht der grote centra: tijdelijke immigratie
was meestal het grootst in de maanden tijdens dewelke de stedelijke tewerkstelling het geringst
was. Te Marseille bestond meer dan 50 pct. van het ‘vlottend’ proletariaat op het einde van het
ancien regime uit rurale dagloners, schoenmakers en kleermakers, die zich in de winter naar de
stad begaven in de hoop daar onderdak en bijstand te vinden; daarna gingen ze weer weg. Vele
studies hebben bovendien aangetoond dat de stedelijke rekrutering overwegend regionaal of
zelfs lokaal was. Meer dan 50 pct. der immigranten te Koblenz kwamen in de achttiende eeuw
uit dorpen binnen een straal van 25 kilometer rond de stad. En de beroemde Cockerillonderneming
te Seraing rekruteerde in de periode 1818-59 ongeveer 80 pct. van haar
arbeidskracht op het omliggende platteland. Hetzelfde gold voor Antwerpen, waar het aantal
immigranten afkomstig uit de provincie in de eerste helft van de negentiende eeuw steeg van ca.
40 pct. tot ca. 60 pct. Ook de industriecentra van Lancashire hebben hun snel groeiende
bevolking in de eeuw na 1750 hoofdzakelijk uit de nabijgelegen rurale districten geput. Zij
herbergden weliswaar lange-afstandsmigranten, maar deze kwamen vooral uit Ierland en
Schotland – niet uit de landbouwgebieden van Zuid-Engeland. De grootgrondbezitters en de
kapitalistische pachters hadden er immers alle belang bij over een ruim arbeidsleger te
beschikken en poogden migraties bijgevolg zoveel mogelijk te verhinderen. Zoals hun
landarbeiders zegden: ‘[Ze] houden ons hier als aardappelen in een kuil en halen ons er alleen
uit voor gebruik wanneer ze het niet langer zonder ons kunnen stellen’. Het zou duren tot 1834
vooraleer de beperkingen opgelegd door de Act of Settlement and Removal werden afgeschaft
en de emigratie naar de grote textielcentra versnelde.[93]
Het hoeft geen betoog dat de integratie der immigranten in de stad een uiterst moeizaam en
vaak hopeloos proces was. De meesten hadden geen professionele kwalificaties geschikt voor
een stedelijke samenleving, zodat ze slechts in aanmerking kwamen voor de slechtst betaalde
jobs – net zoals de gastarbeiders in de twintigste eeuw. Losse arbeid was het lot van de