Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

waardoor een ruim reservoir van arbeidskrachten tot stand kwam dat ingevolge de
eigendomsverhoudingen op het platteland in de landbouw na verloop van tijd geen
bestaansmiddelen meer vond. De schapenteelt in de onmiddellijke omgeving verschafte
bovendien voldoende wol, de belangrijkste grondstof, om met een lakenfabricage van meer dan
lokale betekenis te starten. Beide streken haalden tenslotte voordeel uit hun bijzonder gunstige
geografische ligging: Italië als bruggenhoofd tussen Europa, Noord-Afrika en het Nabije Oosten;
Vlaanderen als een kruispunt van land- en zeeroutes die de Noordzee met de Atlantische kusten
van Frankrijk en Spanje verbonden en Engeland met Italië en Duitsland.
De betekenis van deze exportnijverheden voor de stedelijke economie kan worden afgeleid uit
het aantal personen dat bij de lakenproductie was betrokken. Te Gent bedroeg het aandeel der
wolbewerkers in de totale bevolking (64.000) in het midden van de veertiende eeuw minstens
60 pct., te Brugge in 1338-40 (40.000 inwoners) ruim 25 pct. en te Florence (ongeveer 90.000
inwoners) omstreeks dezelfde tijd 33 pct. volgens de kroniekschrijver Giovanni Villani. Hoe was
de arbeid van die duizenden wevers, volders, scheerders en andere producenten georganiseerd?
De overgrote meerderheid was afhankelijk van een kleine groep handelaars en ondernemers. In
de eerste plaats waren de markten bijzonder uitgestrekt en elastisch, zodat een direct contact
tussen producenten en consumenten zoniet onmogelijk dan toch bijzonder moeilijk was.
Vanwege de concurrentie op de internationale markt waren de risico’s daarenboven zeer groot –
zeker voor oningewijden. Daarbij kwam nog dat vele dure grondstoffen (Engelse wol,
verfstoffen, aluin) moesten geïmporteerd worden. Aangezien de meeste handwerkslui ingevolge
hun geringe productiviteit en dus lage winst het vereiste kapitaal zelden zelf konden opbrengen,
moesten zij zich meestal tot handelaars wenden om kleine hoeveelheden – eventueel op krediet
– te bekomen. Aldus controleerden deze laatsten zowel de eerste als de laatste fase: de aankoop
van de grondstoffen en de verkoop der afgewerkte producten. In de tweede plaats moet rekening
worden gehouden met het feit dat de verwerking van wol tot laken een uitermate ingewikkeld
proces was. In het totaal moesten 30 à 32 verschillende operaties, elk toevertrouwd aan
gespecialiseerde arbeidskrachten, worden uitgevoerd: sorteren, kloppen, wassen, kammen of
kaarden, spinnen, twijnen, spoelen, weven, vollen, opspannen, rouwen, scheren, verven,
afwerken, enzovoort. Deze extreme arbeidsverdeling impliceerde dat geen enkele
handwerksman het productieproces in zijn geheel controleerde. Sommige deeloperaties
vereisten echter relatief dure werktuigen en een grote technische kennis, waardoor de betrokken
producenten er na verloop van tijd in slaagden een dominante positie in de textielindustrie te
verwerven. Dat was bijvoorbeeld het geval voor de wevers, wier groot horizontaal getouw veruit
de duurste ‘machine’ was die in de wolindustrie werd aangewend. In alle steden met een
voorname exportindustrie werkten enkelen onder hen zich op tot echte ondernemers. Deze
Vlaamse drapeniers, Engelse drapers en lanaiuoli van Noord-Italië werden de tussenpersonen
tussen de handelaars en de lokale producenten: van de eersten kochten ze de ruwe wol, die ze
door de laatsten tegen stukloon lieten verwerken, waarna ze de afgewerkte producten op de
lokale markt aanboden of de lakens (al dan niet geverfd en geappreteerd) aan kooplui
verkochten die ze (in het laatste geval na afwerking) op de internationale markt aan de man
brachten.
Van enige concentratie der diverse deeloperaties in één enkele onderneming was evenwel geen
sprake. De kleine werkplaats van de handwerksman, die samen met een paar gezellen en
leerlingen en met behulp van relatief eenvoudige werktuigen zijn beroep uitoefende,
domineerde volkomen de dertiende-eeuwse textielindustrie. De lanarii pasten het ‘putting-out
system’ toe: zij overhandigden het materiaal achtereenvolgens aan elke vakman