Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

transformatie van de economie in de zestiende eeuw uit. Hoewel in sommige sectoren een
aanzienlijke schaalvergroting plaatsgreep, bleef het kleine of middelgrote atelier van de
ambachtsman, die samen met enkele gezellen en leerlingen en met behulp van relatief
eenvoudige werktuigen zijn beroep uitoefende, net zoals voorheen de typische productieeenheid.
In verscheidene nijverheidstakken werd de productiviteit gevoelig verhoogd, maar dit
was eerder het resultaat van verbeterde organisatie (arbeidsverdeling) dan het gevolg van
technische vooruitgang (mechanisering). De verklaring voor het behoud van de traditionele
industriële structuur moet hoofdzakelijk worden gezocht in het feit dat de groei werd bepaald
door de ontwikkeling van het handelskapitalisme.
De Japanse historicus Kohachiro Takahashi heeft er in een baanbrekend essay op gewezen dat
twee ‘wegen’ naar de kapitalistische transformatie van de economie leiden. Enerzijds kan de
producent een kapitalist worden, waardoor een relatie tot stand komt tussen ondernemers, die
de productiemiddelen bezitten, en ‘vrije’ loonarbeiders, die slechts over hun arbeidskracht
beschikken. De kapitalistische ondernemer produceert rechtstreeks voor de markt en maakt ze
ondergeschikt aan het industriële kapitaal, waaruit een radicale breuk met de bestaande
productieverhoudingen voortvloeit. Anderzijds kan de koopman een kapitalist worden. In dat
geval wordt de afzet der directe producenten, die niet noodzakelijkerwijs van hun
productiemiddelen gescheiden zijn, gecontroleerd door kooplui-ondernemers, die zich binnen
de grenzen van hun commerciële horizon met de fabricage inlaten, dat wil zeggen hun
industriële activiteiten ondergeschikt maken aan hun overwegend commerciële belangen. De
tweede ‘weg’ impliceert dus de blijvende afhankelijkheid der industriële productie van de markt.
Beide mogelijkheden kunnen niet beschouwd worden als twee verschillende oplossingen voor
hetzelfde probleem; zij beantwoorden aan verschillende belangen eigen aan specifieke sociale
groepen.[32] Het voorbeeld van de textielsector, de voornaamste industrie in het ancien
régime, toont dat duidelijk aan.
Zowel de kooplui als de meer belangrijke ambachtsmeesters hebben uiteraard gepoogd zoveel
mogelijk winst te halen uit de stijgende vraag naar weefsels. De handelaars konden dit doel
echter bereiken door middel van het putting-out system: zij verschaften thuiswerkers de ruwe
grondstoffen en eventueel de nodige werktuigen, kochten de geweven stoffen tegen stukloon op,
lieten ze appreteren door ondernemers en brachten ze dan aan de man. De kooplui konden met
deze organisatie van de productie genoegen nemen omdat hun winst en omzet hoofdzakelijk
bepaald werden door de fluctuaties op de internationale markt en de plaats die ze in
handelskringen bekleedden, met andere woorden door de frequentie en de intensiteit van hun
relaties met andere centra. De creatie daarentegen van grote ondernemingen, gebaseerd op
gecentraliseerde productie, plaatste hen voor zware investeringen, die eerst na lange tijd konden
afgeschreven worden, en voor talrijke bijkomende onkosten van blijvende aard (onderhoud der
gebouwen). Een substantiële verhoging van het constante kapitaal verminderde bovendien de
potentiële wendbaarheid der handelaars en bracht, wegens de grote elasticiteit van de vraag,
aanzienlijke risicovermeerdering mede. Vandaar dat het putting-out system de textielindustrie
domineerde. Er waren talloze voordelen: het productieproces kon in afzonderlijke taken worden
gesplitst; voor het gros der deelbewerkingen volstonden eenvoudige en goedkope werktuigen,
die gemakkelijk en zonder veel risico voor de koopman-ondernemer in de huizen der
handwerkslui konden ondergebracht worden; de vereiste technische vaardigheden konden vrij
snel aangeleerd worden; de productie was over het algemeen gestandaardiseerd, zodat een
scherp dagelijks toezicht overbodig was; en ten slotte konden de basisbewerkingen in familiaal
verband worden uitgevoerd: de kinderen kaardden de wol, de vrouw spon hem tot draad en de