Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

Feodaliteit, armoede en liefdadigheid
(ca. 1000 – ca. 1350)
Tegen de elfde eeuw trad Europa naar voren als een complexe politieke, sociaaleconomische en
culturele structuur, gekenmerkt door een fragmentatie van het staatsgezag, een originele
organisatie der agrarische productie en de alleenheerschappij van de christelijke kerk. Ondanks
een hiërarchisch systeem van wederzijdse rechten en verplichtingen, de beschikbaarheid van
grond voor al haar leden en het gewicht van gebiedende religieuze voorschriften, vertoonde deze
samenleving ingebouwde tegenstellingen die ten grondslag lagen aan een dynamische
ontwikkeling resulterend in toenemende sociale differentiatie.
1. De kleine boer, spil van de feodaliteit
Hoe en waarom de feodaliteit van het West-Europese type zich heeft ontwikkeld, valt buiten het
kader van dit essay, maar om de oorzaken van de armoede in de middeleeuwen te begrijpen is
het noodzakelijk de sociale implicaties van dit specifieke type van surplustoe-eigening bondig te
schetsen.
De boerenstand van de vroege middeleeuwen was geen ongedifferentieerde massa. Hoewel de
regionale verschillen zeer groot waren, bestond een aanzienlijk deel der agrarische bevolking in
de meeste Europese gebieden in de elfde eeuw uit onvrije boeren. Sommige onder hen stamden
af van volledige slaven (servi), anderen van de coloni, die in het Laat-Romeinse Rijk de massa
der landbouwers vormden en die ondanks hun afhankelijkheid van grootgrondbezitters toen
nog wettelijk vrij waren. Nog andere middeleeuwse boeren-horigen waren de afstammelingen
van vrije kleingrondbezitters die op een bepaald tijdstip onder het gezag van een landheer waren
gekomen. Zowel in het Karolingische Rijk als in Angelsaksisch Engeland is de druk der potentes
op de pauperes, vrije maar marginale boeren, inderdaad voortdurend toegenomen. Vele
grootgrondbezitters hebben hun landgoederen uitgebreid door allodia, uitbatingen waarvan de
eigenaars oorspronkelijk alleen aan de rechtspraak van de kerk en de staat waren onderworpen,
op te kopen, over te nemen in ruil voor bescherming of, vaker nog vermoedelijk, onder dwang
afhandig te maken. Dit graduele opslorpingsproces, dat in de elfde eeuw geenszins was
afgesloten, vormde een belangrijk kenmerk van de ontwikkeling der horigheid. Mettertijd werd
het juridisch onderscheid tussen die diverse groepen van afhankelijken haast volkomen
uitgewist. In West-Duitsland, in Engeland, in de meeste streken van Frankrijk, in talrijke delen
van Italië en in Spanje werden alle afhankelijke boeren die aan bepaalde erfelijke verplichtingen
waren onderworpen uiteindelijk als onvrijen beschouwd en onder dezelfde noemer, lijfeigenen,
gebracht.
Tegelijkertijd deed zich in sommige gebieden evenwel een tendens in de andere richting voor.
De talrijke landontginningen en dorpsstichtingen, voornamelijk vanaf de elfde eeuw, speelden in
het voordeel van de betrokken boeren, die grond aangeboden kregen tegen bijzonder gunstige