Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

De spectaculaire groei van de Engelse economie bracht ook structurele transformaties teweeg in
rurale gebieden die vroeger grotendeels geïsoleerd waren geweest. Aldus werkte de scherpe
stijging der wolprijzen tussen 1780 en 1820 de expansie van de commerciële schapenhouderij in
de Schotse Hooglanden in de hand. Terwijl de verhouding van schapen tot rundvee eens één
tegen één was geweest, werd ze tien tegen één in vele parochies en in sommige zelfs twintig
tegen één. Deze radicale wijziging impliceerde een ongelijke strijd tussen de vroegere gebruikers
van de grond enerzijds en de vetweiders anderzijds. Coëxistentie van beide groepen was om
technische en economische redenen uitgesloten. De schapenfokkers wensten zowel toegang tot
de heuvels als de beschikking over lage weiden ten einde hun kudden in de zomer en in de
winter te voeden. De kleine pachters zagen zich bijgevolg verplicht hun rundvee het hele jaar
door op het gras onmiddellijk rond hun nederzettingen te houden, wat een drastische reductie
in aantal betekende. Aangezien schapenfokkerij een activiteit is die op een vrij grote schaal moet
uitgeoefend worden om economisch rendabel te zijn, konden de meeste boeren zich bij gebrek
aan kapitaal niet zelf op dit bedrijf toeleggen. Het resultaat was de graduele ontvolking van
talrijke parochies – schapen vervingen letterlijk mensen.
De groei van een arbeidsintensieve kusteconomie vanaf het einde van de achttiende eeuw woog
slechts gedeeltelijk en tijdelijk op tegen de uitwerking der schaap-clearances. De expansie van
de Hooglandse kelpindustrie, als rechtstreeks antwoord op de groei van nieuwe chemische
nijverheden in Engeland, leverde het gros der bevolking weinig voordelen op. Het
arbeidsaanbod was zo groot dat de landheren de lonen extreem laag konden houden. Bovendien
pasten de meesten de pachten regelmatig aan ten einde de verdiensten der pachters af te romen.
Daarbij kwam nog dat de kelpboom bevolkingsstijging bevorderde. De bestaansmiddelen
werden immers opnieuw wat overvloediger, terwijl de gelijktijdige uitbreiding van de
aardappelbouw toeliet meer voedsel op dezelfde oppervlakte grond te produceren. Wegens de
hoge winsten die ze uit de kelpindustrie haalden, werkten verscheidene landheren dit proces in
de hand door de uitbatingen hoe langer hoe meer onder te verdelen. In 1799 schreef de hertog
van Argyl ronduit aan zijn kamerheer: ‘Aangezien u me mededeelt dat kleine boeren het zich
dankzij de kelpfabricage kunnen veroorloven meer pacht te betalen voor hoeven in Tiny, dan
herenboeren, beslis ik de hoeven voortaan aan kleine boeren te verpachten in plaats van aan
tacksmen [grote pachters] die wonen op hoeven in Mull.’ De proletarisering van ontelbare
keuters werd een ware tragedie toen de kelpprijzen na de Napoleontische oorlogen
ineenstortten. De toegenomen bevolking trad thans chronische ondertewerkstelling en
periodieke verhongering tegemoet. Hetzelfde lot viel enkele jaren later de centra te beurt die
zich sinds 1780 in de haringvisserij hadden gespecialiseerd. De algemene prijsdaling vanaf de
jaren twintig van de negentiende eeuw maakte een einde aan hun kortstondige bloei. Kortom, de
structurele transformatie der Hooglandse economie, bepaald door de Engelse industrialisering,
bracht voor de massa der bevolking uiteindelijk alleen proletarisering en verpaupering mede.
[66]
De verdeling van pachthoeven in kleine lapjes grond was geen verschijnsel eigen aan Schotland.
In verscheidene Engelse regio’s voltrok zich een gelijkaardig proces, meestal nauw
samenhangend met de expansie der rurale nijverheid. In Lancashire bijvoorbeeld waren de
thuiswerkers volgens een tijdgenoot over het algemeen ‘bereid om een deel van de inkomsten uit
de weverij te besteden aan een lapje grond waarop ze twee à drie koeien kunnen houden ten
behoeve van het levensonderhoud van hun families.’[67] Deze combinatie van huisnijverheid en
extreme grondversnippering maakte enerzijds hoge pachtprijzen en anderzijds lage
inkoopprijzen voor industriële fabricaten mogelijk. De enclosurebeweging was in Lancashire