Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

De geringere of grotere kwetsbaarheid der West-Europese boeren resulteerde vanzelfsprekend
niet alleen uit de aard der eigendomsrechten die ze op hun grond konden laten gelden. Even
doorslaggevend waren de omvang en de rentabiliteit van hun uitbating, de mogelijkheden en de
modaliteiten om deze laatste te exploiteren, de graad van toegankelijkheid der gemene gronden
en, last but not least, het bestaan van alternatieve bronnen van inkomsten, zoals loonarbeid en
huisnijverheid.
In de meeste delen van Frankrijk vormden minibedrijven de volstrekte meerderheid. Alle
monografieën wijzen in dezelfde richting: 80 à 90 pct. der boerenuitbatingen waren kleiner dan
vijf hectare, de extreme limiet om een gezin te onderhouden. De aanwezigheid van
pachtgronden bood de kleine boeren zelden uitkomst. In Cambrésis bijvoorbeeld maakten de
kleinbedrijven omstreeks 1600 weliswaar 86 pct. van het totaal uit, doch ze besloegen
nauwelijks 28 pct. van de bebouwde oppervlakte; kerkelijke instellingen, edelen en stedelingen
controleerden de resterende 72 pct., waarvan slechts een miniem deel uit bedrijven van minder
dan vijf hectare bestond. Deze ongelijke grondverdeling had verstrekkende gevolgen. Het gros
der boereneigenaars beschikte over onvoldoende grond om een familie te voeden, terwijl ze bij
gebrek aan kapitaal geen grote hoeve konden pachten. Wegens de enorme discrepantie tussen
het aantal kleingrondbezitters enerzijds en het beschikbare aantal kleine pachthoeven
anderzijds werd de prijs van deze laatste bovendien systematisch in de hoogte gejaagd. Het
bestaan van pachtgronden leverde voor de meeste boeren maar één enkel voordeel op:
gelegenheid tot loonarbeid.
In sommige regio’s konden de kleine boereneigenaars dankzij een ver doorgedreven specialisatie
het hoofd iets gemakkelijker boven water houden dan in andere. In de Elzas, Bourgogne, Ile-de-
France, Languedoc, langsheen de Atlantische kust en de Loire breidde de wijnbouw zich in de
zestiende eeuw sterk uit. Hetzelfde gold voor de teelt van handelsgewassen. Deze ontwikkeling,
ingezet in de late middeleeuwen, werd vanaf het einde van de vijftiende eeuw ten zeerste
gestimuleerd door de expansie van de handel en de groei der steden. De voor- en nadelen van
zulk een specialisatie werden reeds belicht: enerzijds hogere opbrengsten en dus grotere
winsten, anderzijds toenemende risico’s, die slechts gedeeltelijk door de gelijktijdige verbouw
van verschillende producten konden ondervangen worden. Daarbij kwam nog dat steeds meer
kooplui kapitaal in die teelten investeerden, waardoor de betrokken verbouwers meer dan ooit
tevoren met speculatieve praktijken kregen af te rekenen.
De situatie van de meeste pachters was evenmin rooskleurig. De halfpacht, die zich vanaf de
tweede helft der vijftiende eeuw in sommige delen van Frankrijk (métayage) en in Noord-Italië
(mezzadria) in een versneld tempo verspreidde, was voor de boerenstand ongetwijfeld het
nadeligste stelsel. De eigenaar van de hoeve nam weliswaar de helft of zelfs de twee derden van
de onkosten (zaaizaad, werktuigen en eventueel de veestapel) voor zijn rekening, maar in ruil
eiste hij de helft van de gemiddelde graanopbrengst. Vaak moest de pachter ook een deel van de
wijnoogst afstaan en kreeg hij verbod om het geoogste fruit zelf te verbruiken. De veralgemening
van de métairie in de Gâtine, een deel van Poitou, tussen 1450 en 1550 vormt een treffende
illustratie van de dramatische uitwerking van dit stelsel. De buitensporige eisen der landheren,
vastgelegd in draconische contracten, herleidden de meeste métayers na korte tijd tot
eenvoudige landarbeiders. Bovendien werden vele boeren van hun gronden verjaagd wegens de
frequente transformatie van dorpen in geconsolideerde uitbatingen. Het samenspel van beide
verarmingsprocessen leidde tot de vorming van een structurele overbevolking. Het ergste was
wel dat het hele systeem op lange termijn tot agrarische stagnatie strekte. De pachters noch de