Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

Schotland (1535) en Spanje (1541) vaardigden de centrale overheden bovendien ordonnanties
uit die allerlei reglementen betreffende de bedelarij en/of de armenzorg aan het hele land
oplegden (afb. 8). Welke waren de voornaamste karakteristieken van die nieuwe beschikkingen?
In haast alle steden zaten twee principes voor: een strikt verbod der bedelarij en (al dan niet
expliciet geformuleerd) de arbeidsplicht voor de valide armen, ongeacht hun leeftijd en geslacht.
Op één uitzondering na (Venetië) werden de bestaande fondsen bovendien in een gemene
beurs, Aumône générale of gemeinen Kasten gecentraliseerd. In de Franse steden gingen de
autoriteiten nog verder: zij verplichtten de gegoede burgers regelmatig een ‘armentaks’ te
betalen. De opzet der vorstelijke verordeningen was min of meer dezelfde, maar de concrete
realisatie verschilde sterk van land tot land. In de Nederlanden verbood Karel V alle vormen van
bedelarij; meer ingrijpende disposities werden echter aan de lokale besturen overgelaten. De
keizer maande deze laatste weliswaar aan een gemene beurs te creëren, doch het bleef
uiteindelijk bij een advies. In Engeland daarentegen verbood Hendrik VIII niet alleen de
bedelarij, maar dwong hij de parochies tevens hun liefdadige fondsen in gemene beurzen bijeen
te brengen. In 1572 werden de lokale autoriteiten bovendien gedwongen een taks te heffen ten
einde over een permanente bron van inkomsten te beschikken waarmee de impotente armen
continu konden onderhouden worden. De Schotse armenwet van 1535 bepaalde dat de valide
armen in hun eigen levensonderhoud moesten voorzien; zij mochten onder geen beding bedelen
en konden geen aanspraken maken op steun. De bejaarde en gebrekkige armen mochten wél
aalmoezen vragen, maar alleen in hun geboorteplaats. Tijdens de regeringen van Frans I en
Hendrik II, meer bepaald tussen 1516 en 1554, werd in Frankrijk een hele reeks ordonnanties
uitgevaardigd die zeer strenge straffen voor bedelaars en vagebonden voorzagen. De
belangrijkste beslissingen inzake armenzorg werden echter op lokaal vlak getroffen. In Spanje
ten slotte was er geen sprake van een strikt verbod der bedelarij noch van een centralisatie der
steunfondsen, laat staan van een armentaks. Hoewel de Cortes in de jaren twintig en dertig
herhaaldelijk klaagden over de schrikwekkende uitbreiding van de vagebondage, beperkte de
regering zich tot een reglementering van de bedelarij.
Kortom, met uitzondering van Schotland en Spanje berustte de reorganisatie van de armenzorg
overal op gelijkaardige grondslagen. Het strikte verbod der bedelarij beoogde de migraties der
paupers te verhinderen en tegelijkertijd de lokale behoeftigen te dwingen zonodig onderbetaalde
arbeid te verrichten. In Engeland werden die doelstellingen kracht bijgezet door het beroemde
Statute of Artificers van 1563. Deze uitgewerkte code vermeldde een lijst van dertig beroepen
waarin de arbeidscontracten telkens op zijn minst één jaar moesten stand houden. Alle
personen die ongehuwd of jonger dan dertig jaar waren, die geen bestaansmiddelen hadden en
die gedurende drie jaar één der betrokken beroepen hadden uitgeoefend, mochten in geval van
werkloosheid gedwongen worden voor om het even welke ondernemer in om het even welke van
deze bedrijfstakken te werken tegen een loon vastgesteld door de Justices of the Peace. Een
andere clausule bepaalde dat alle werklozen tussen twaalf en zestig jaar zonder
bestaansmiddelen en beroepskwalificaties onder dezelfde voorwaarden door om het even welke
grondbezitter mochten in dienst genomen worden.
De centralisatie der steunfondsen liet toe de controle zo scherp mogelijk te maken. In vele
steden werden voortaan lijsten opgesteld waarin de naam, het adres, het beroep, de leeftijd, de
burgerlijke stand, de fysische toestand en het loon van elke persoon in aanmerking komend voor
openbare steun zorgvuldig moesten opgetekend worden. De autoriteiten hadden aldus een
globaal en nauwkeurig overzicht van het aantal ‘ware’ behoeftigen, hun kwalificaties en