Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

dieren bezaten. De aanslag op de gemene gronden, de vaststelling van prijzen voor de
weilanden, het verbod om technologische verbeteringen in de akkerbouw toe te passen en de
heffing van hoge uitvoerrechten op levensmiddelen waren allemaal acties die pasten in een
politiek waarbij de belangen van de akkerbouw volkomen aan die van de schapenteelt werden
opgeofferd. Op lange termijn impliceerden die maatregelen rurale ontvolking, ontbossing,
agrarische stagnatie en, bijgevolg, structurele verarming.
Tenslotte dient opgemerkt dat de greep der stedelingen op het platteland in de zestiende eeuw
voortdurend is toegenomen. De landhonger van de bourgeoisie was weliswaar een oud
verschijnsel, doch in de zestiende eeuw manifesteerde hij zich samen met de spectaculaire
commerciële expansie en de snelle groei der steden op een krachtiger wijze dan ooit tevoren.
Hoe langer hoe meer kooplui, financiers en ondernemers belegden een deel van hun kapitaal in
onroerende goederen. Afgezien van prestigezucht zaten daarbij vier zakelijke motieven voor. In
de eerste plaats de wens om de verworven rijkdom veilig te stellen. Kapitaal voorkomend in de
vorm van koopwaar en schuldbekentenissen leverde ongetwijfeld hogere winsten op, maar het
werd op elk ogenblik bedreigd door faillissement, schipbreuk, inbeslagneming en andere
rampen. Pas wanneer het in landbouwgronden of huizen was belegd, was het buiten
onmiddellijk gevaar. In de tweede plaats streefden de grote zakenlui naar vaste en regelmatige
inkomsten. De Fugger bijvoorbeeld bezaten in Zwaben alleen al een honderdtal dorpen met een
gezamenlijke oppervlakte van 230 à 250 vierkante kilometer en een waarde van ruim twee
miljoen gulden. Uit de exploitatie van deze landbouwgronden haalden ze jaarlijks gemiddeld 6
pct. nettowinst. Voorzeker geen buitengewoon rendement, maar des te aantrekkelijker als men
rekening houdt met de geringe risico’s verbonden aan zulke investeringen. In de derde plaats
moet de kredietfunctie van onroerende goederen worden beklemtoond: de eigenaar kon deze
laatste niet alleen in pand geven ten einde uitstel van betaling te bekomen, maar kon er tevens
een afkoopbare rente (‘rente constituée’) op verkopen en aldus een lening op lange termijn tegen
een relatief lage interest aangaan. In de vierde plaats tenslotte mag het belang van speculatieve
overwegingen niet worden onderschat. Vele kooplui kochten hoeven in de hoop tijdens een
graanduurte woekerwinsten te realiseren. Daarom belegden talrijke Antwerpse en Zuid-Duitse
financiers in de jaren dertig en veertig van de zestiende eeuw aanzienlijke kapitalen in de
ontginning van honderden hectare poldergrond in Zeeland.
Het voorbeeld van Valladolid toont aan welke desastreuze uitwerking de toenemende interesse
der rijke stedelingen voor landbouwgronden op de boerenstand kon hebben. In de eerste helft
van de zestiende eeuw verkochten heel wat boeren censos al quitar (vastgestelde en afkoopbare
annuïteiten) op hun hoeven ten einde aan geld te komen voor de verbetering van hun uitbating.
Het aanbod van kapitaal was haast even groot als de vraag naar krediet. Aangelokt door het
vooruitzicht op vaste en regelmatige inkomsten kochten talrijke inwoners van Valladolid censos.
De meeste boeren waren echter na verloop van tijd niet langer in staat de jaarlijkse uitkering op
te brengen, laat staan de censo af te lossen. Velen zagen zich zelfs verplicht zich nog dieper in de
schulden te steken om uitdrijving te voorkomen. Speculanten maakten van deze situatie gebruik
om de betrokken boeren geld voor te schieten in ruil voor een deel van de komende oogst en
verwezenlijkten aldus ontzaglijke winsten: de marktwaarde van de wijn lag over het algemeen
twee à drie keer hoger dan het kapitaal dat ze aan de producenten hadden geleend. Zowel de
verbruikers als de boeren waren het slachtoffer van die speculaties. De eersten werden met
buitensporige prijzen geconfronteerd, terwijl de laatsten zelden van hun verhoogde
inspanningen konden profiteren. Aangezien de boeren inzagen dat hun surplus toch werd
afgeroomd en de speculanten alleen geïnteresseerd waren in woekerwinsten, bleven productieve