Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

oerenstand, omdat de meeste kooplui slechts in speculatieve winsten geïnteresseerd waren.
Ten tweede en bovenal, de opkomst van nieuwe structuren van surplusextractie. In Frankrijk en
in Duitsland ten westen van de Elbe ontwikkelden het kleine boereneigendom en de
absolutistische staat zich in wederzijdse afhankelijkheid van elkaar, met het gevolg dat de
boeren aan een tweevoudige uitbuiting werden onderworpen: verpletterende taxatie door de
monarchie of de prinsen enerzijds, de hernieuwing van feodale verplichtingen en de oplegging
van deelpachtcontracten door de lokale heren op zoek naar een ‘second-best strategy’
anderzijds. Deze drukkende lasten ondermijnden niet alleen de economische positie van de
boeren, maar sloten tevens technologische verbetering en productiviteitsverhoging uit. Het kan
dus geen verwondering wekken dat het dagelijkse leven van de rurale massa’s in beide gebieden
tot het einde van het ancien régime een dagelijkse strijd tegen volstrekte behoeftigheid, zoniet
verhongering, was. In Engeland daarentegen kwam een haast unieke agrarische structuur tot
stand, gebaseerd op geconsolideerde landgoederen, verdeeld in grote pachthoeven, bewerkt
door landarbeiders. Dit leidde tot substantiële agrarische vooruitgang, die de algemene
economische groei bevorderde. Het proces van agrarische verandering bracht echter de
proletarisering van een groot deel der rurale bevolking mede. Marginale boeren verloren hun
bestaansmiddelen en werden verplicht hun arbeidskracht te verkopen. Vandaar dat structurele
armoede tegen 1700 een gemeenschappelijk kenmerk was van Engeland en Frankrijk, hoewel
het eerste land in tegenstelling tot het laatste grotendeels bevrijd was van subsistentiecrisissen.
De wijze waarop de productieverhoudingen zich in de industriële sector ontwikkelden,
impliceerde eveneens de proletarisering van brede volkslagen. Net zoals in de landbouw, werd
de stedelijke fabricage aanvankelijk beheerst door kleine en middelgrote warenproducenten. De
economische onafhankelijkheid van deze groep werd echter geleidelijk aangetast door de meer
belangrijke ambachtslui en bovenal door de kooplui-ondernemers, die de import der
voornaamste grondstoffen en de afzet der afgewerkte fabricaten controleerden. In haast alle
centra met een belangrijke exportindustrie voltrok zich na verloop van tijd een gelijkaardig
proces: de meeste ambachtslui werden afhankelijk van groothandelaars; zij waren gedwongen
hun producten aan hen af te staan en werden aldus de facto tot loonarbeiders gereduceerd. De
triomf van het commerciële kapitalisme bracht bovendien een continue herverdeling van de
industriële productie mede en als gevolg daarvan de ontwrichting van stedelijke samenlevingen.
Inderdaad, door het putting-out system toe te passen, dat weinig investeringen in duurzame
productiemiddelen vereiste, konden de kooplieden-ondernemers hun kapitaal zonodig snel uit
een stad of streek terugtrekken en naar een andere overhevelen. Vanuit economisch oogpunt
betekende zulk een heroriëntering slechts compensatie, maar sociaal was zij een ramp: de
geproletariseerde bevolking van het wegkwijnende centrum ging de zwartste ellende tegemoet.
De verplaatsing van de industrie naar het platteland, ingezet in de middeleeuwen, bereikte haar
hoogtepunt in de zeventiende en achttiende eeuw, toen de voortschrijdende verarming van de
boerenstand zich verenigde met de snel stijgende vraag naar goedkope fabricaten. De groei der
rurale nijverheid bracht uiteraard een zware en vaak fatale slag toe aan de stedelijke fabricage.
Op het platteland zelf versnelde de uitbreiding van het putting-out system, beheerst door het
commerciële kapitaal, niet alleen de ontbinding der traditionele boereneconomie, maar
ondermijnde tevens de sociale controles die voorheen een systeem van late huwelijken hadden
geschraagd. Alle rurale gebieden waar de huisnijverheid zich op grote schaal ontwikkelde,
maakten op lange termijn dezelfde evolutie door: snelle demografische groei, buitensporige
fragmentatie van de grond, scherpe stijging der pachtprijzen, continue druk op de lonen,
toenemende zelfexploitatie van de producenten, kortom proletarisering en verpaupering. In