Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

Osnabrück en het hele Teutoburger woud. Ook daar leidden proto-industrialisering en
aardappelbouw tot demografische expansie. Tegen 1800 bestond ruim 70 pct. der rurale
bevolking in Minden-Ravensberg uit keuters en dagloners wier levensomstandigheden
grotendeels door de fluctuaties op de internationale linnenmarkt werden bepaald. In de eerste
helft van de negentiende eeuw liep dit cijfer zelfs op tot 90 pct. Het Rijnland, waar zowel de
textielindustrie als de metaalbewerking door natuurlijke hulpbronnen werden bevoordeeld,
beleefde een even indrukwekkende ontwikkeling. Op het einde van de achttiende eeuw waren de
meeste dorpen in dit gebied echte bijenkorven van industriële activiteit geworden. Sommige
lokaliteiten brachten toen anderhalf maal zoveel gemanufactureerde goederen voort als in de
jaren vijftig. De economische expansie werd echter overtroffen door de bevolkingsgroei. In het
hertogdom Berg bijvoorbeeld steeg het aantal inwoners van ongeveer 140.000 in 1730 tot ca.
260.000 in 1792, hetzij een vermeerdering met 80 pct. Waar honderd jaar vroeger volgens de
tijdgenoten boerenuitbatingen hadden overheerst, stonden nu rijen en rijen huisjes met elk een
kleine tuin en vaak een lapje grond. In Bohemen verspreidde de linnenfabricage zich
voornamelijk in de bergachtige en minst vruchtbare delen van het land. Officiële rapporten
raamden het aantal rurale vlasspinners in 1772 op 230.000 – een cijfer dat in de
daaropvolgende jaren aanhoudend steeg. Tegen 1793 verdienden alleen in een deel van Noord-
Bohemen ca. 500.000 mensen hun brood uitsluitend met spinnen en weven. Intussen was de
bevolkingsdichtheid voor het hele land van 37 per vierkante kilometer in 1764 gestegen tot 55 in
1789. Het feit dat de demografische druk vooral toenam in de linnendistricten van Noord-
Bohemen (van 48 tot 82 inwoners per vierkante kilometer) wijst nogmaals op het nauwe
verband tussen proto-industrialisering en bevolkingsaanwas. Silezië was getuige van hetzelfde
scenario. De uitbreiding van de linnenproductie in honderden bergdorpen en de groei van een
voorspoedige exporthandel maakten van Silezië één der rijkste gebieden van Centraal-Europa.
Deze ontwikkeling was nochtans mede verantwoordelijk voor de substantiële
bevolkingstoename die zich tussen 1741 en 1791 voordeed – van één miljoen tot ruim 1,7 miljoen
inwoners.
In Noord- en Oost-Zwitserland werd de huisnijverheid in de loop van de achttiende eeuw een
typisch bestanddeel van de rurale economie. In het bergachtige Oberland en het merengebied
van het kanton Zurich nam de katoenfabricage vanaf omstreeks 1700 een snelle uitbreiding. Het
vlakkere centrale land daarentegen bleef louter agrarisch. Deze uiteenlopende ontwikkeling was
het gevolg van de sociaaleconomische differentiatie die zich tijdens de voorgaande eeuwen
onder de boerenstand had voltrokken. In de vruchtbare valleien hadden de
dorpsgemeenschappen met de hulp der stedelijke overheden er steeds naar gestreefd de gemene
gronden tegen arme nieuwkomers te beschermen. De stelselmatige verhoging der inkomgelden
opgelegd door de meer gegoede landeigenaars dreef de bezitlozen langzaam maar zeker naar het
Oberland, waar een reservoir van goedkope arbeid werd gecreëerd. Vandaar dat de
textielindustrie zich vooral in de hooglandgebieden verspreidde. Tegen het einde van de
achttiende eeuw behoorde nog maar één derde der dorpelingen in het Oberland tot de
boerenstand in de eigenlijke zin; de andere twee derden bestonden uit arme spinners, wevers en
dagloners die slechts over een huisje en een lapje grond beschikten. Immigratie en
industrialisering hadden een spectaculaire demografische groei ten gevolge. Tussen 1634 en
1792 verdrievoudigde de bevolking van het kanton Zürich bijna, terwijl het aantal stedelingen
met minder dan 80 pct. toenam en het aantal dorpelingen in de aangrenzende valleien met niet
meer dan 60 pct. In het oostelijk deel van Zwitserland ontwikkelde de rurale textielproductie
zich eveneens in een snel tempo, inzonderheid na 1750. In de streek van St.-Gallen werd het
aantal mannen, vrouwen en kinderen betrokken bij het katoenspinnen en het borduurwerk in