Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

man weefde. Het kan bijgevolg geen verwondering wekken dat de textielhandelaars meestal het
putting-out system verkozen boven gecentraliseerde productie. Zeker, enkelen onder hen
hebben grote ondernemingen tot stand gebracht, waarin zich talrijke getouwen onder één dak
bevonden. Dergelijke initiatieven vanwege kooplui waren in de zestiende eeuw evenwel
uitzonderlijk.
De gefortuneerde ambachtsmeesters daarentegen hebben wél een concentratie van de
productiemiddelen en de arbeidskrachten nagestreefd. Aangezien hun winst voortvloeide uit
industriële activiteiten, moesten zij zoveel mogelijk, zo snel mogelijk en zo goedkoop mogelijk
produceren. Daartoe konden ze de lonen der arbeiders drukken, het productieproces
rationaliseren door de arbeiders in één ruimte onder te brengen en deeltaken te laten uitvoeren,
en arbeidsbesparende technieken invoeren. Het eerste middel kon vaak met succes worden
toegepast, omdat de stedelijke arbeidsmarkt constant werd gevoed met ontwortelden uit de
agrarische sector die door de ambachtsmeesters mochten aangeworven worden in geval de
gezellen weigerden voor het opgelegde loon te werken. Zulk een politiek kende echter haar
grenzen. Een extreme loondruk resulteerde immers gemakkelijk in stakingen en rellen, die de
openbare orde ernstig in gevaar brachten. Alle andere middelen tot kostenbesparing en
productiviteitsverhoging konden slechts hoogst uitzonderlijk worden aangewend, omdat talrijke
corporatieve reglementen juist tot doel hadden een ongeremde ontwikkeling van grootbedrijven
te voorkomen. Hoewel zij er vaak in slaagden die restrictieve bepalingen te omzeilen, hebben de
gegoede ambachtsmeesters uit de textielindustrie in de zestiende eeuw nergens op grote schaal
gecentraliseerde productie-eenheden tot stand kunnen brengen. Deze mislukking moet aan een
samenspel van verscheidene factoren worden toegeschreven. In de eerste plaats waren de lokale
producenten voor de aanschaffing van talrijke grondstoffen en voor de afzet van hun afgewerkte
producten op de internationale markt afhankelijk van groothandelaars, die wegens hun rijkdom
en handelskennis in staat waren de betrokken goederen zondig langzaam te verkopen zonder de
prijs te bederven. Ten einde hun greep op de fabrikanten te verstevigen, hebben de kooplui
bovendien alles in het werk gesteld om hen te verhinderen buiten de eigen woonplaats handel te
drijven. In de tweede plaats waren de kooplui zich maar al te goed bewust van het feit dat,
indien de corporatieve bepalingen met betrekking tot de bedrijfsgrootte werden opgeheven, de
meer belangrijke ambachtsmeesters gevaarlijke concurrenten konden worden. Daarom hebben
zij de kleine producenten vaak gesteund in hun acties tegen concentratiepogingen. In vele centra
keerde de industriële politiek die de grote ambachtsmeesters vroeger hadden gevoerd zich nu
tegen henzelf. Juist de maatregelen die ze in de veertiende en vijftiende eeuw hadden getroffen
ter bescherming van hun eigen belangen, verhinderden hen in de zestiende eeuw in vele gevallen
op een efficiënte wijze met de kooplieden-ondernemers te concurreren. Deze handicap was des
te ernstiger, omdat de grotere winstmogelijkheden, als een gevolg van economische
schaalvergroting, de handelaars in de gelegenheid stelden hoe langer hoe meer kapitaal te
accumuleren. Aangespoord door de stijgende vraag naar fabricaten, poogden de kooplui met alle
mogelijke middelen controle te verwerven over de fabricage der voornaamste handelsgoederen.
In plaats van hinderlijk te zijn, hielpen de corporatieve reglementen meestal dit doel te bereiken,
omdat ze de industriële ondernemers op hun ‘plaats’ hielden, dat is: de bestellingen geplaatst
door de kooplui zonder meer uitvoeren. Ten slotte moet ook rekening worden gehouden met de
sociaal-politieke implicaties van deze belangentegenstelling. De kleine ambachtsmeesters waren
in de zestiende eeuw in de meeste steden nog te talrijk, opdat de overheid het zich kon
veroorloven de zijde te kiezen van enkele fabrikanten zonder de openbare orde in gevaar te
brengen. Het putting-out system hield een dergelijke dreiging niet in, omdat het de
‘middenstand’ de illusie gaf dat niets essentieels was veranderd. Juist de verspreiding der