Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

eletten fulltime te werken. De onderhoudsmarge van de familie werd dus verkleind juist in een
periode waarin haar consumptie toenam. Zoals Medick schrijft: ‘Het was precies deze tijdelijke
scheiding tussen productie en reproductie binnen de proto-industriële familie die haar klemde
tussen de Scylla van de ‘primaire armoede’ (voortspruitend uit de voorwaarden van het protoindustriële
systeem) en de Charybdis van de ‘secundaire armoede’ (teweeggebracht door de
familiale levenscyclus)’. Kortom, de ontwikkeling van proto-industrialisering bracht via
onverbiddelijke logica de proletarisering en de verpaupering van een steeds groeiend deel der
rurale bevolking mede. Er is geen gebrek aan contemporaine getuigenissen die de
levensomstandigheden van deze massa niet-georganiseerde ‘zweetarbeid’ in de somberste
kleuren afschilderen. Het moge volstaan drie getuigen te citeren die bezwaarlijk van
vooringenomenheid kunnen verdacht worden. In 1765 schetste de Keure van Gent (de instelling
belast met de kwaliteitscontrole der linnens) de toestand der Vlaamse thuiswerkers als volgt:
Meer dan de helft van de producenten van lijnwaad leeft in kleine huisjes en hutten op het platteland, waar zij zich
bezighouden met weven, inzonderheid in de winter bij kaarslicht. De vrouwen en de kinderen bereiden en spinnen
het vlas... Zij leven van roggebrood, aardappelen, karnemelk, een stukje spek op zondag en water. Dat is al hun
voedsel. Niemand in de hele wereld is er slechter aan toe.
Tournai, industrie-inspecteur in de provincie Maine, schreef in 1780:
Er is wellicht geen armere toestand dan deze van de wevers in het district van Le Mans; naar men mag aannemen
kan niet eens één vierde zeggen dat zij het stuk op hun getouw bezitten, hoewel het weinig waarde heeft. Haast geen
enkele wever of in ieder geval heel weinigen kunnen lezen en schrijven.
Een rijke boer en dorpsambtenaar uit het kanton Zürich vatte het resultaat van protoindustrialisering
in 1793 kernachtig samen:
De katoenindustrie heeft als een mesthoop al dit ongedierte in het leven geroepen, dat krielende en
indrukwekkende stelletje bedelaars.[75]
De overgang naar het fabriekssysteem
Na 1750 beleefde Engeland een geleidelijke maar onherroepelijke overgang van proto-industrie,
gebaseerd op de familie-economie, naar het fabriekssysteem, gekenmerkt door
arbeidsconcentratie en mechanisering van de productie. De vraag waarom deze beslissende
transformatie uitgerekend in die periode en precies in dat land plaatsgreep is nog steeds één der
meest controversiële thema’s in de sociaaleconomische geschiedenis. Wij hebben niet de
bedoeling op onze beurt naar een allesomvattend verklaringsmodel te zoeken. Wij zouden
slechts enkele specifieke aspecten van dit ingewikkelde probleem willen belichten – niet omdat
zij, op zichzelf genomen, antwoorden geven op de meest fundamentele vragen, maar eenvoudig
omdat zij in nauw verband staan met nieuwe verarmingsprocessen.
Vanuit het oogpunt der werkgevers boden huisnijverheden, zoals hiervoor gezegd, verscheidene
competitieve voordelen, inzonderheid goedkope arbeid en het gemak om werkers tijdelijk af te
danken wegens de minimale immobilisering van kapitaal in installatie en uitrusting. Toch
bevatte het proto-industriële systeem de kiemen van zijn eigen ondergang. De buitensporige
verspreiding der werkplaatsen bracht niet alleen veel tijdverlies mede, maar impliceerde ook
controleproblemen, die vaak aanleiding gaven tot verduistering van materiaal en aflevering van
minderwaardige fabricaten. Nog belangrijker was het feit dat het rurale arbeidsleger ingevolge