Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

de wijzigingen in de dagelijkse levensomstandigheden der lagere rurale klassen in de zestiende
eeuw. Hoe dan ook, het lijdt geen twijfel dat zij hoe langer hoe meer aan chronische
ondervoeding leden. De vermeerdering van het aantal bezitsloze landarbeiders en keuterboeren
aangewezen op loonarbeid als bron van aanvullend inkomen was immers een algemeen
verschijnsel. Aangezien het arbeidsaanbod geleidelijk de vraag overtrof, werd een toenemend
deel der rurale bevolking door werkloosheid en loonsvermindering getroffen. De drastische
verlaging van het gezinsinkomen impliceerde dat de uitgaven voor levensmiddelen gevoelig
moesten beperkt worden. De armste plattelandsbewoners, die één vierde tot één derde van de
boerenstand vertegenwoordigden, waren zelfs in ‘normale’ jaren steeds minder in staat om een
toereikende hoeveelheid voedsel te kopen. Vele zestiende-eeuwse kronieken verhalen dat
knollen, rapen, wortels, bloembollen, bladeren en gras in tijden van duurte het enige voedsel der
behoeftigen waren. Naarmate de decalage tussen prijzen en inkomens groter werd, moesten ook
de potentiële armen de buikriem beginnen aanhalen. In Languedoc werd het voedselpakket van
de landarbeiders die gedeeltelijk in natura en gedeeltelijk in geld werden betaald tussen 1480 en
1590 niet kwantitatief maar kwalitatief aangetast. Op Sicilië daalde het vleesverbruik op het
platteland van 16 à 22 kilogram per hoofd en per jaar in de vijftiende eeuw tot 2 à 10 kilogram in
de periode 1594-96. In Duitsland voltrok zich blijkbaar een gelijkaardig proces.
‘In Zwaben’, zo schreef Heinrich Müller tenminste in 1550, ‘at men vroeger heel anders dan nu. Toen was er alle
dagen vlees en voedsel in overvloed. Op de kennissen en op de feesten begaven de tafels het onder hun last. Heden
is alles veranderd. Welke rampspoedige tijd, welke duurte sinds jaren! En de voeding der meest welgestelde boeren
is haast slechter geworden dan deze der dagloners en dienstboden uit vroeger tijden.’[36]
De eerste schelmenroman had niet voor niets de honger als hoofdthema! De achteruitgang der
hoofdelijke voedselconsumptie had uiteraard fysische verzwakking en een grotere vatbaarheid
voor besmettelijke ziekten voor gevolg. Het was symptomatisch dat de hongersnoden vanaf de
jaren zestig steeds vaker door epidemieën werden vergezeld en dat deze laatste hoe langer hoe
meer slachtoffers eisten.
De ontwortelde plattelandsbewoners die hun toevlucht zochten in de steden werden
geconfronteerd met een samenleving waarin de sociaaleconomische tegenstellingen nog veel
meer uitgesproken waren. In 1549 verklaarde de Raad van Jachymov botweg: ‘De ene geeft het
geld, de andere verricht de arbeid’. Nergens kwam de scheiding tussen kapitaal en arbeid zo
scherp tot uiting als in de grote centra. De kloof tussen rijk en arm werd breder dan ooit tevoren,
zowel absoluut als relatief, ten gevolge van de intensiteit der gelijktijdige verrijkings- en
verarmingsprocessen. Uit de wijzigingen in de verdeling van de rijkdom te Turijn en te Sankt
Gallen valt af te leiden dat de sociale ongelijkheid vanaf de tweede helft der vijftiende eeuw
geleidelijk is toegenomen. Terwijl 1 pct. der eigenaars in Turijn hun aandeel in de totale rijkdom
van de stad tussen 1464 en 1523 opdreven van 13 tot 21 pct., zagen 75 pct. der eigenaars hun
aandeel verminderen van 25 tot 21 pct. In Sankt Gallen, een centrum met een belangrijke
exportindustrie, steeg het aantal belastingbetalers met een vermogen van minder dan honderd
gulden tussen 1471 en 1520 zelfs van 65 tot 73 pct., terwijl het aantal huishoudens met een
vermogen van meer dan duizend gulden verdubbelde.
Alle beschikbare ‘momentopnamen’ bewijzen dat de rijkdom in alle steden waar handel en
nijverheid een expansie doormaakten extreem ongelijk verdeeld was. Dat was niet alleen het
geval in belangrijke textielcentra, zoals Leiden, Coventry en Nördlingen (afb. 6), maar ook in
commerciële metropolen zoals Antwerpen en Lyon.