Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

aalmoezen vormden de hoekstenen van het steunsysteem. De Staat poogde weliswaar in te
grijpen door de uitvaardiging van talrijke verordeningen, die de opsluiting der bedelaars, de
tewerkstelling der valide armen en de bestraffing der recidivisten bevalen, doch de
opeenvolgende regeringen slaagden er niet in die maatregelen door alle lokale autoriteiten te
laten uitvoeren. In de meeste steden kwam er niets van terecht, omdat de winstgevende
tewerkstelling der paupers bij gebrek aan industriële voorzieningen een ijdele hoop was. Zeker,
tegen het tweede kwart van de achttiende eeuw beschikten alle Franse centra van meer dan
5.000 inwoners over een hôpital général. Maar de overgrote meerderheid van deze instellingen
had een zeer geringe opnamecapaciteit – een stad van ongeveer 50.000 inwoners telde zelden
meer dan 1.500 hospitaalbedden. Wat meer was: de bevolking ondergebracht in de hôpitaux
généraux bestond hoofdzakelijk uit bejaarden, zieken, gebrekkigen en wezen. De instellingen
vervulden met andere woorden haast uitsluitend een asielfunctie.
Toch moet de regering geloofd hebben dat de Algemene Hospitalen met wat financiële hulp
konden uitgebouwd worden tot werkhuizen. In 1724 stipuleerde een koninklijk edict namelijk
dat de valide armen die binnen de veertien dagen geen job hadden gevonden zich onverwijld bij
het lokale hospitaal moesten aanbieden; dat laatste zou hen werk bezorgen tegen kost en
inwoning en een geringe gratificatie. Wie zich niet vrijwillig aanbood, zou in een
hôpitalgevangenis worden opgesloten, gebrandmerkt met de letter ‘M’ van Mendiant (bedelaar)
en gedurende twee tot zes maanden veroordeeld worden tot dwangarbeid op een dieet van water
en brood. Onnodig te zeggen dat het edict een dode letter bleef. Zoals Olwen Hufton opmerkt:
Geen enkel hospitaal had een gevangenis, noch personeel in staat om grote aantallen valide volwassenen onder
toezicht te houden. De regering bood weliswaar aan voor de onderhoudskosten van de nieuwe geïnterneerden te
betalen, doch zij liet de vitale problemen van accommodatie, werk en personeel over aan de intendants, de
gemeenten en in laatste instantie de hospitalen zelf.
In 1767 gooide de monarchie het over een andere boeg. In alle provincies moesten dépôts de
mendicité worden gecreëerd die uitsluitend zouden bestemd zijn voor bedelaars en vagebonden.
De instellingen, die (een korte periode uitgezonderd) tot 1789 de fundamenten van de openbare
onderstand in Frankrijk vormden, werden gefinancierd door de regering en gecontroleerd door
de Algemene Hospitalen. De levensomstandigheden in de dépôts waren zo ellendig, dat vele
bedelaars en vagebonden zelfs een kort verblijf niet overleefden. Van de 71.760 geregistreerde
personen ondergebracht in de dépôts tussen 1767 en 1773 stierven er 13.899 of 19 pct. binnen
enkele maanden na hun opneming. De fysieke conditie der overlevenden was ingevolge de
erbarmelijke hygiëne en het hongerrantsoen zo slecht, dat van winstgevende tewerkstelling
nauwelijks sprake kon zijn. Het aantal in staat om te werken, overtrof zelden 50 pct. Daarbij
kwam nog dat de meeste geïnterneerden volkomen ongeschikt waren voor de textielfabricage, de
voornaamste bezigheid in de dépôts. Over het algemeen herbergden deze laatste immers niet
veel meer dan 30 pct. ouvriers (handwerkslui); de overige 70 pct. bestond uit rurale dagloners
(30-40 pct.), rondtrekkende kramers (ongeveer 10 pct.) en een bont allegaartje van dienstboden,
vroegere soldaten, prostituees, bejaarden zonder beroep en kinderen. De dépôts konden
evenmin het stijgend tij der zwervende benden tegenhouden. Slechts één derde van alle
mannen, vrouwen en kinderen in de dépóts in 1789 konden als ‘gevaarlijke’ individuen worden
bestempeld. Kortom, deze instellingen hebben noch een economische rol van enige betekenis
gespeeld noch een einde gemaakt aan agressieve bedelarij en vagebondage.
De bureaux des pauvres en de ateliers de charité konden het sociale probleem evenmin
oplossen. Na de uitvaardiging van het edict van 1762, dat de groei van de rurale nijverheid