Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

te wekken. En het staat buiten kijf dat hun inspanningen vruchten afwierpen. Beeldende
kunsten en literaire werken weerspiegelden een nieuwe gevoeligheid voor de noden der
allerarmsten. Greuze en Hogarth gaven geen monsterlijke wezens weer zoals de meeste van hun
zeventiende-eeuwse voorgangers, maar behoeftigen van vlees en bloed waarmee iedere burger
dagelijks werd geconfronteerd. In de eeuw na 1750 werden vermoedelijk meer hospitalen,
vondelingenhuizen, armenscholen en gelijkaardige instellingen bij middel van privé-giften
opgericht dan in alle voorgaande tijdperken samen. Maar al die initiatieven bewijzen juist dat de
officiële steunregelingen volkomen ontoereikend waren. Zij tonen bovendien aan dat de
barmhartigheid van de elites haast uitsluitend de ‘fatsoenlijke’ armen betrof: kinderen, ouden
van dagen, zieken en gebrekkigen. De ellende der loonarbeiders wekte ongetwijfeld de
belangstelling der filantropen, maar het kwam meestal neer op neerbuigend paternalisme.
Patronage werd het nieuwe sleutelbegrip. Controle op het religieus en moreel gedrag van de
armen, controle op hun persoonlijke hygiëne, controle op de zuiverheid en ordelijkheid van hun
woningen, controle op het schoolbezoek van hun kinderen, kortom, alle aspecten van het
dagelijks leven der paupers werden het voorwerp van accuraat en aanhoudend toezicht.
Volksvermaken werden het mikpunt van scherpe kritieken. In 1786 verklaarde Henry Zouch:
Lange ervaring leert dat wanneer gewone mensen samenkomen bij publieke gelegenheden zich allerlei
onregelmatigheden voordoen: aangelokt door onwettig tijdverdrijf of zelfs alleen maar door vulgair amusement
verspillen zij onbeheerst hun tijd en geld, dat alles tot hun eigen groot verlies en dat van hun werkgevers.
Zulke uitspraken waren ook in het verleden gedaan geworden. Thans resulteerden ze echter in
een systematische aanval op alle traditionele ontspanningsvormen die de lagere klassen volgens
de werkgevers, de autoriteiten en de geestelijken verhinderden essentiële deugden zoals vlijt,
soberheid, voorzichtigheid en spaarzaamheid te beoefenen. Het Antwerpse armbestuur
weigerde steun aan alle personen die tijdens het jaar geld bij elkaar legden met het oog op de
kermisdagen. Hetzelfde lot viel de paupers te beurt die te vaak in herbergen werden
aangetroffen of die zich op één of andere wijze ‘onbetamelijk’ gedroegen. De administratie
leverde echter een tegenprestatie: arme gezinnen die ‘het hele jaar door voldoende bewijzen van
redelijke huishoudelijke en burgerlijke plicht tonen’, ontvingen een Prijs voor Reinheid. Protest
tegen deze politionele methoden was uitgesloten, want, zoals de directie duidelijk stelde, ‘door
zich op de armenlijsten te laten inschrijven, wordt de behoeftige als een minderjarige
beschouwd en uit dien hoofde onderwerpt hij zich automatisch aan de bewaking der
aalmoezeniers’.
Het uitvoerig rapport opgesteld door het Antwerpse armbestuur omstreeks het midden van de
negentiende eeuw spreekt voor zich. De behoeftigheid van de grijsaard was volgens de
administratie te wijten aan zijn gebrek aan spaarzaamheid in betere jaren, alsook aan de
onverschilligheid van zijn kinderen, die weigerden hem te steunen. Deze gevoelloosheid werd op
haar beurt verklaard door de liefdeloosheid waarmee de bejaarde zelf zijn kinderen had
grootgebracht: ‘In plaats van voor hen te zorgen, heeft hij zijn vrije tijd in de herberg
doorgebracht; hij heeft hen geleerd zonder nadenken hun geld te verkwisten aan de bevrediging
van persoonlijke en voorbijgaande wensen; hij heeft hen met andere woorden toegestaan hun
passies bot te vieren’. En zo gaat het voort. Ziekte en invaliditeit waren het onvermijdelijk
resultaat van gebrekkige hygiëne en ontelbare uitspattingen, zoals het bovenmatig
drankmisbruik ’s zondags en op ‘Blauwe Maandag’. Werkloosheid: het gevolg van ziekte of
invaliditeit, zoniet van onbekwaamheid, onhandigheid of slordigheid. Lage lonen? Van
secundair belang: ‘Een bedreven en ordelijke werkman, die niet te veel kinderen heeft en wiens