Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

Woord vooraf
Sinds de jaren zestig is men zich bewust geworden van het feit dat de armoede in de westerse
wereld lang niet tot het verleden behoort. Overvloedig bewijsmateriaal toont aan dat
economische groei geen universele welvaart heeft voortgebracht. Zelfs in landen met een hoog
nationaal per capita inkomen leeft een groot aantal mensen nog steeds op de rand van of onder
de officiële armoedelijn. Bovendien lijkt de sociale ongelijkheid eerder toe te nemen dan te
verminderen.[1] Toch is het gros der wetenschappelijke energie niet gestoken in de analyse van
de fundamentele oorzaken der armoede, doch in het afbakenen, meten en beschrijven van
‘marginale’ groepen en subgroepen, die als ‘minoriteiten’ bestempeld worden. Het euforisch
geloof in het alleenzaligmakend karakter van de economische groei heeft talrijke vorsers ertoe
gebracht armoede te karakteriseren als het gevolg van onderontwikkeling, een situatie van
tijdelijke en gelokaliseerde achterlijkheid, of als het gevolg van individuele onmacht – insular
poverty en case poverty om J.K. Galbraiths terminologie te gebruiken. De totale mislukking van
de ‘oorlogen tegen de armoede’ in het rijkste land ter wereld, de Verenigde Staten van Amerika,
heeft deze vooronderstellingen niet fundamenteel ondergraven. Vele sociale wetenschappers
hebben hun heil gezocht in de culture of poverty. In tegenstelling tot Oscar Lewis, die de term
creëerde, beschouwen zij de levensomstandigheden en de gedragspatronen van de armen als het
resultaat van persoonlijke ontoereikendheid of inferioriteit, waardoor de betrokken families
zichzelf onvermijdelijk als paupers bestendigen.[2] Enkele markante uitzonderingen niet te na
gesproken, wordt meer aandacht besteed aan het specifieke waardesysteem van de armen dan
aan de economische en politieke structuren die ten grondslag liggen aan sociale ongelijkheid en
culturele segregatie.
De acute armoedeproblematiek heeft de historici niet onberoerd gelaten. Net zoals de crisis van
de jaren dertig het onderzoek naar de lange termijn trends van prijzen, lonen en inkomens had
gestimuleerd, zo heeft de groeiende bezorgdheid voor de huidige sociale spanningen geleid tot
een vermenigvuldiging van studies over de aard en de omvang van de armoede in preindustriële
samenlevingen. De problemen van de eigen tijd bepalen echter niet alleen in hoge
mate de thema’s van het historisch onderzoek, zij beïnvloeden tevens sterk de wijze waarop deze
onderwerpen worden benaderd. Aangezien economische groei over het algemeen als het ultieme
doel en de remedie voor elke kwaal wordt beschouwd, kan het geen verwondering wekken dat de
meeste historici het ancien régime beschrijven als onderontwikkeld, een toestand die is
gedefinieerd geworden als ‘het onvermogen om aan brede lagen van de bevolking een
behoorlijke levensstandaard te bezorgen, met de daaruit resulterende ellende en materiële
ontbering’.[3] De voornaamste kenmerken van zulk een samenleving, zo wordt betoogd, zijn:
haar structureel onvermogen om de agrarische productiviteit substantieel te verhogen en de
natuurlijke tendens van haar bevolking om toe te nemen op een beperkte oppervlakte grond.
Vandaar dat elke fase van demografische expansie noodzakelijkerwijze moet leiden tot een
onhoudbare spanning tussen bevolkingsomvang en voedselvoorraad, een bottleneck,
resulterend in hongersnood en crisismortaliteit. De armoede in pre-industrieel Europa wordt
aldus herleid tot een ‘natuurlijk’ fenomeen, inherent aan een ‘maatschappij van de schaarste’,
gedetermineerd door technologische achterlijkheid en een tendens tot ongeremde
demografische groei. Zulk een beschrijving kan bezwaarlijk een verklaring worden genoemd. Zij