Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

Tot op het einde van de zestiende eeuw had de Engelse monarchie, zij het met steeds minder
succes, gepoogd enclosure te verhinderen op grond van het feit dat het tot uitdrijving der boeren
leidde en aldus het platteland ontvolkte. Het hongerjaar 1597 zag de laatste wet tegen
ontvolking. In 1608 werd de eerste, beperkte pro-enclosure wet uitgevaardigd; in 1621 volgde de
eerste algemene enclosuremachtiging; drie jaar later werden alle verordeningen tegen enclosure
ingetrokken. Hoewel zij herhaaldelijk in opstand kwamen, slaagden de Engelse boeren er niet in
het getij te doen keren. Tijdens de revolutionaire periode werd hun lot bezegeld. Met de
nederlaag der levellers en diggers vielen de laatste remmen weg die de triomf van het agrarisch
kapitalisme enigszins hadden tegengewerkt. Het pleidooi van Gerrard Winstanley voor een vrij
gemenebest waarin ‘het gewone volk het vrij gebruik en genot van de grond zou hebben’
behoorde vanaf 1660 definitief tot het verleden. Samen met de terugkeer van Karel II
bekrachtigde het Lagerhuis de afschaffing van de feodale tenures en van de Court of Wards,
waardoor de landheren voor altijd werden bevrijd van afhankelijkheid van de kroon en zij het
absolute eigendom van hun goederen verwierven. Aangezien de feodale tenures alleen opwaarts
werden afgeschaft, bleven de copyholders onderworpen aan arbitraire successierechten, die
door de heren konden aangewend worden als een middel om weerspannigen uit te drijven. Deze
politiek kreeg haar beslag in 1677, toen een wet bepaalde dat het eigendom van kleine
freeholders niet minder onveilig zou zijn als dat van copyholders, tenzij het door geschreven
wettelijke bewijzen werd gestaafd. De hoofdbekommernis der regeringen was voortaan de
productie te stimuleren en de producenten te beschermen; consumenten en subsistentieboeren
werden niet langer beveiligd. Vanaf 1670 werd graanexport, ongeacht het prijsniveau,
toegestaan en graanimport praktisch verboden; alleen tijdens extreme duurtejaren werd daarop
een uitzondering gemaakt.
De sociale gevolgen van al die wijzigingen, strekkend tot een ‘rationele’ benadering der
economische problemen, laten zich raden: hoe langer hoe meer grond kwam in de handen van
hoe langer hoe minder mensen. Geconfisqueerde gronden werden door het Parlement steeds in
grote gehelen verkocht, zodat alleen zeer kapitaalkrachtige personen ze konden verwerven.
Grootse ontginningswerken, gefinancierd door lokale landheren, Londense kapitalisten en
buitenlandse ondernemers, vergrootten de bebouwbare oppervlakte, doch beperkten de
gemeenschapsrechten. Wijzigingen in de interpretatie van de wet verzwakten de positie der
pachters ten aanzien van de landheren, ten voordele van enclosers en van eigenaars met
ertsaders onder hun gronden. Aangezien de copyholders geen absolute eigendomsrechten op
hun uitbatingen konden laten gelden en het Parlement van 1656 had geweigerd een opperste
grens te bepalen voor de inkomgelden die hen konden opgelegd worden, slonk het aantal
copyhold tenancies zienderogen. Daarbij kwam nog dat de afschaffing van de Court of Wards
niet werd gecompenseerd door een landtaks, maar door een accijns, die hoofdzakelijk door de
armere verbruikers moest worden opgebracht. Kortom, ‘de eeuw van de mislukking van de
radicalen om wettelijke zekerheid te bekomen voor de kleine man, was de eeuw waarin vele
kleine grondbezitters gedwongen werden uit te verkopen, tengevolge van woekerrenten, zware
inkomgelden, taxatie en gebrek aan middelen om met de kapitalistische pachters te wedijveren’.
[49]
De triomf van het agrarisch kapitalisme heeft dus productiviteitsverhoging mogelijk gemaakt en
heeft de basis gelegd voor Engelands succesrijke algemene economische ontwikkeling. Dit
impliceerde echter tegelijkertijd de proletarisering van brede volkslagen. Twee historici hebben
onlangs zeer terecht opgemerkt