Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

Centraal-Europa
De ‘verlichte despoten’ van de achttiende eeuw hebben alles in het werk gesteld om de groeiende
massa paupers als industriële arbeidskracht aan te wenden. Centraal-Europa biedt frappante
voorbeelden van deze politiek. Alle vorsten waren het roerend eens met de kameralist J.H.G.
von Justi, die in 1755 betoogde dat ‘het de plicht is van alle mensen de Staat door ijver en arbeid
van nut te zijn’. Haast overal werden bijgevolg maatregelen getroffen met het oog op de
winstgevende tewerkstelling der lagere klassen. Bepaald door militaire en budgettaire motieven,
steunden die initiatieven echter in hoge mate op de mercantilistische principes verkondigd in de
voorgaande eeuw. De Arbeitshäuser (werkhuizen) die na 1740 in talrijke steden met
overheidsfondsen werden opgericht, verschilden maar in één opzicht van vroegere
experimenten: zij herbergden niet alleen bedelaars en vagebonden, maar verschaften ook werk
aan armen die zich ‘vrijwillig’ aanboden. Het Berlijnse Arbeitshaus bijvoorbeeld, gesticht in 1742
door Frederik de Grote, stelde in 1785 benevens 641 gevangenen ook 609 ‘vrijwilligers’ te werk:
300 vrouwen, 192 mannen, 71 meisjes en 46 jongens.
Overeenkomstig de traditionele oriëntering van de mercantilistische staat specialiseerden vele
armenhuizen zich in de productie van luxewaren. In Würzburg en Bayreuth moesten de
geïnterneerden marmer bewerken; te Neurenberg floreerde een brillenslijperij ten koste van de
aan silicose lijdende armen; in het militair weeshuis van Potsdam klosten de meisjes kant; de
bijouterie-industrie van Pforzheim steunde haast volkomen op het arbeidsaanbod der lokale
armenhuizen; hetzelfde gold voor de handschoenfabricage in Praag, waar het weeshuis
uitsluitend voor de ondernemer Georg Ludwig Malvieux werkte.
Hoewel sommige instellingen een flinke winst opleverden, wierpen zij, alles wel beschouwd,
weinig vruchten af. De redenen liggen voor de hand. Staatsinmenging verhielp de fundamentele
zwakheid van de feodale samenleving niet. Welke inspanningen een verlicht despoot als
Frederik de Grote ook leverde, de productieverhoudingen bleven ongewijzigd. De textiel- en
mijnindustrieën van Silezië werden gedomineerd door feodale landheren, die uitsluitend beroep
deden op de arbeid van lijfeigenen. De export werd grotendeels gecontroleerd door een kleine
groep van kapitalistische kooplui, die met de steun van de Junkers monopolies, privileges en
subsidies bekwamen. Binnen dit kader was er geen plaats voor een industriële burgerij,
waardoor de noodzakelijke basis voor een optimale wisselwerking van economische en sociale
politiek ontbrak. Lord Malmesbury merkte zeer terecht op dat de Koning van Pruisen nooit kon
begrijpen
dat een grote schat die ongebruikt ligt in zijn koffers zijn koninkrijk verarmt, dat rijkdommen vermeerderen door
circulatie; dat handel niet kan bestaan zonder wederzijds profijt; dat monopolies en exclusieve octrooien een rem
zetten op de concurrentie en zeker op de industrie, kortom dat de reële rijkdom van een vorst bestaat uit de
welvaart en de voorspoed van zijn onderdanen.
Zeker, de mercantilistische principes die Frederik de Grote met een halve eeuw vertraging in
praktijk bracht, bevorderden de expansie van de Pruisische economie en resulteerden in een
gunstige handelsbalans. Zij volstonden nochtans geenszins om de grondslagen der industriële
organisatie te doorbreken. De talrijke manufacturen en Arbeitshäuser gecreëerd door de vorst
waren artificiële eilanden, die zonder staatssteun nooit zouden bestaan hebben. Luxegoederen
konden maar door een kleine elite verbruikt worden, zodat de instellingen geen invloed hadden
op de ‘nationale’ economie. Daarbij kwam nog dat de meeste Arbeitshäuser tegelijkertijd de
functies van atelier, hospitaal en gevangenis moesten vervullen, wat een rationele