Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

twee karakteristieken: ‘Enerzijds betrekt hij zijn grond van een landheer, hij betaalt er rente
voor, hij is verschillende lasten verschuldigd. Anderzijds verhuurt hij zichzelf als arbeider en
ontvangt dus tegelijkertijd een loon’.[7] Het verschil tussen de marginale keuters en de overige
boeren lag dus in het feit dat de laatsten in ruil voor een aantal verplichtingen een ‘natuurlijk
loon’ ontvingen in de vorm van grond, terwijl de eersten gedeeltelijk in grond, gedeeltelijk in
toelagen in natura en gedeeltelijk in geld werden betaald. De geëxploiteerde keuters waren
bijgevolg geen echte loonarbeiders: ze leefden niet louter en alleen van de verkoop van hun
arbeidskracht en ze konden niet in volledige vrijheid over deze laatste beschikken. Ze
onderscheidden zich eveneens van de hoeveknechten, doordat ze geen regelmatige uitkering
ontvingen en ze een eigen lapje grond hadden waarvan ze hun gezin gedeeltelijk konden
onderhouden. Kortom, de keuters vormden een aparte sociale categorie, die als iets halfweg
tussen de feodaal-afhankelijke boeren en de onvrije hoeveknechten kan worden beschouwd.
Haast alle groepen hadden voordeel bij het bestaan en de uitbreiding van die massa bijnalandlozen.
Zeker, de heren hadden het recht van hun horigen allerlei diensten (corvées) te eisen.
Die diensten waren evenwel in hoge mate door gewoonte vastgelegd, dit wil zeggen min of meer
geconsolideerd ingevolge bepaalde machtsverhoudingen. De landheren hadden er dus belang bij
beroep te kunnen doen op talrijke keuters, die omwille van de ontoereikende opbrengst van hun
lapje grond wel verplicht waren supplementaire arbeid te verhuren. Voor de eigenaars van
kleine domeinen, die de meerderheid uitmaakten, was de aanwezigheid van keuterboeren zelfs
onontbeerlijk, omdat zij slechts een fractie van hun domein in tenure konden geven en ze voor
de exploitatie van hun domein bijgevolg op extra-arbeidskracht waren aangewezen. De graduele
omzetting van arbeidsdiensten in renten in natura of in geld tussen de tiende en de twaalfde
eeuw, een complex proces waarin verschillende factoren een rol hebben gespeeld, moet
gedeeltelijk vanuit dat oogpunt worden bekeken. Sommige heren oordeelden terecht dat het
werk op het domein aldus heel wat efficiënter kon georganiseerd worden. Het was immers lang
niet gemakkelijk de diensten op een rationele wijze onder de vaak onwillige horigen te verdelen.
Daarbij kwam nog dat de lonen uitbetaald aan losse werkers over het algemeen lager waren dan
de afkooptaksen die de vroeger arbeidsplichtige horigen moesten opbrengen. Ten slotte blijkt
dat het voor de heren in de regel voordeliger was talrijke keuters te hebben in plaats van enkele
welgestelde boeren, omdat op de kleine bedrijven meestal relatief zwaardere lasten drukten dan
op de grote.
In zijn meesterlijke studie over de Crise du féodalisme heeft de Franse historicus Guy Bois
gewezen dat het bestaan van bijna-landlozen voor de welgestelde boeren, de laboureurs zoals de
Fransen hen noemen, zelfs een absolute noodzaak was. Immers, geen enkele boer kon, zelfs niet
met de hulp van zijn vrouw en twee volwassen kinderen, twaalf hectare of meer verbouwen –
des te minder als hij arbeidsdiensten moest verrichten. Hij was dus verplicht zijn toevlucht te
nemen tot losse werkkrachten, ter gelegenheid van oogsten, of op een meer permanente wijze
ten einde ontlast te zijn van elementaire werkzaamheden die geen kwalificatie vereisten maar
die erg tijdrovend waren (vooral het dorsen van graan). Beide socio-economische groepen waren
dus door een soort van navelstreng a.h.w. verbonden. De laboureurs, die de ruggengraat der
rurale economie vormden, konden niet zonder de manouvriers en vice-versa. Deze socioprofessionele
stratificatie van de boerenstand volgens twee essentiële niveaus vloeide voort uit
de overheersende rol gespeeld door de kleine boerenproductie. Inderdaad, de productie-eenheid
kenmerkend voor de feodaliteit was niet de seigneurie, die slechts het juridisch kader van de
productie vormde, maar de kleine uitbating. De hegemonie van deze fundamentele productieeenheid
vond haar wortels in de stand van de agrarische technologie: geen enkele organisatie