Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

het de burgers op straf van boete nog individuele aalmoezen te geven. De valide armen werden
aan het werk gezet in de talrijke ateliers van het algemeen hospitaal; de mannen moesten
verfhout raspen, terwijl de vrouwen en kinderen boven de acht jaar zijden draad moesten
spinnen, winden en twijnen.
Na 1640 maakten de economische argumenten aangevoerd ten gunste van de hôpitaux
généraux langzamerhand plaats voor overwegend politieke motieven, schuilgaand achter
religieuze en morele principes. In de meeste steden waar een algemeen hospitaal werd
opgericht, beklemtoonden de initiatiefnemers voortaan de disciplinering van de lagere klassen.
Het motto luidde thans ‘Morele Orde’. De Compagnie van het Heilig Sacrament of, voor haar
vijanden, de cabale des dévôts, was de drijvende kracht op dat gebied. Deze machtige, geheime
groep van vrome leken en priesters ontplooide een verbazingwekkende activiteit. In de jaren
vijftig van de zeventiende eeuw oefenden haar leden via een scherp gecontroleerd netwerk van
ongeveer zestig provinciale afdelingen vanuit Parijs invloed uit over geheel Frankrijk. De
Compagnie voerde een onverdroten, meedogenloze campagne voor orde, een rationele
kruistocht tegen de ‘kwalen van de tijd’. Zij speelde een belangrijke rol in de veroordeling van
het jansenisme, het verbieden van Tartuffe en de toenemende erosie van de protestantse
vrijheden na 1630. De klemtoon werd echter in het bijzonder gelegd op de repressie der
populaire ‘losbandigheid’: de riten van de compagnonnages, de dagelijkse godslastering,
dronkenschap, buitensporige volksvermaken, schijnbruiloften, losse huwelijken, prostitutie en
alle andere ‘wanordelijkheden van de armen’. Bedelarij en vagebondage vormden de uitgelezen
doelwitten van de dévôts. Zij stelden met zorg uitgewerkte repressieplannen op, gebaseerd op de
idee dat een beschaafde samenleving slechts in stand kon gehouden worden door de opsluiting
van haar ‘onmaatschappelijke’ leden. Door hun rijkdom, invloed en intense propaganda
slaagden de dévôts er snel in hun opvattingen ingang te doen vinden. De kroon op hun werk was
het koninklijk edict van juni 1662 stipulerend dat in alle steden en grote dorpen van Frankrijk
algemene hospitalen moesten opgericht worden ‘om de bedelaars op te sluiten en hen te
onderrichten in de vroomheid en de christelijke religie’.
Hoe moet die radicale omkeer worden verklaard? Wij menen dat hij werd veroorzaakt door een
samenspel van twee factoren. In de eerste plaats maakte de Franse economie vanaf het einde
van de jaren dertig een algemene recessie door, die aansleepte tot omstreeks 1700. Wat de
textielindustrie betreft: nergens werden de hoge niveaus bereikt tussen 1625 en 1635 tijdens de
regering van Lodewijk XIV teruggevonden. In die omstandigheden lag het voor de hand dat
economische argumenten niet langer een doorslaggevende rol konden spelen in de bepaling van
de sociale politiek.[56]
In de tweede plaats moet rekening worden gehouden met de talrijke volksopstanden die zich in
de periode 1623-48 op het platteland en in de steden voordeden – geen enkel jaar ging voorbij
zonder dat één of andere Franse provincie met opstandige bewegingen werd geconfronteerd.
Deze golf van wanhopige opwellingen werd des te gevaarlijker toen de honger en de woede der
armen, verpletterd door koninklijke taxatie en bedreigd met de hongerdood ingevolge de
opeenvolgende misoogsten, zich in de jaren veertig verbonden met een oorlogsmoede opstand
van officiers geleid door het Parlement van Parijs. Tegen 1653 hadden Mazarin en Turenne de
laatste verzetshaarden vernietigd, maar de elites hadden hun les geleerd. Zoals Perry Anderson
zeer terecht opmerkt: ‘Precies de diepgang van de volksonrust aan de oppervlakte gebracht door
de Fronde beëindigde de laatste emotionele afscheiding van de dissidente aristocratie van de
monarchie.’[57] Beide partijen bundelden thans hun krachten om de lagere klassen in bedwang