Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

De structurele afhankelijkheid en kwetsbaarheid van het groeiende proletariaat hebben de
creatie van goed georganiseerde armenzorgsystemen nodig gemaakt. In alle Europese regio’s
waar het kapitaal in de loop van de tijd de productiesfeer binnendrong, werd een sociale politiek
tot stand gebracht met twee dominante functies: controle van de relatieve overbevolking en
regulering van de arbeidsmarkt. De opkomst van kapitalistische productieverhoudingen vereiste
de opbouw van openbare onderstandsmechanismen, die niet alleen toelieten het reserveleger
onder controle te houden ten einde de politieke orde te waarborgen, maar die tevens de
mogelijkheid boden de werkgevers op elk ogenblik voldoende goedkope loonarbeiders te
bezorgen en aldus tegemoet te komen aan hun economische doelstellingen. Vandaar dat de
armenzorg tijdens de feodaal-kapitalistische transitie evolueerde van een discontinu en vrij
ongedifferentieerd hulpbetoon, hoofdzakelijk verstrekt onder de vorm van privé-liefdadigheid
op vrijwillige basis, tot een continu en selectief systeem grotendeels gehanteerd door openbare
instellingen, die vaak dwang uitoefenden om de nodige fondsen bijeen te brengen. Vanaf de
zestiende eeuw werd de afwisseling van soepele en rigoureuze steunregelingen in toenemende
mate bepaald door de wijzigende behoeften van de markt en de veranderlijke graad van sociale
‘stabiliteit’. Al naar gelang van de omstandigheden werd het accent nu eens op de arbeidsplicht
gelegd, dan weer op de neutralisering der latente klassentegenstellingen. De uitbreiding van het
pauperisme op zichzelf is nooit een voldoende voorwaarde geweest om de armenzorg te herzien
of in stand te houden. De ‘mislukking’ van armenwetten in bepaalde periodes of gebieden valt
steeds te verklaren door economische en politieke factoren. De middeleeuwse en vroegmoderne
regeringen en lokale autoriteiten hadden geenszins de bedoeling de armoede uit de wereld te
helpen. Zij beoogden slechts de handhaving van het maatschappelijk status-quo en de
bevordering der productie. Het al of niet ‘adequaat’ karakter van hun sociale politiek moet
vanuit dat restrictieve kader worden benaderd.
Talrijke voorbeelden bewijzen de geldigheid van deze stellingen. De triomf van het
handelskapitalisme ging gepaard met een brede beweging tot reorganisatie van de traditionele
liefdadigheid. Engeland, het enige land dat getuige was van de doorbraak van het agrarisch
kapitalisme was ook de enige Staat waar de nieuwe sociale politiek in de daaropvolgende
eeuwen werd in stand gehouden en systematisch vervolmaakt. Nergens anders in het
vroegmoderne Europa werd de mobiliteit der rurale bevolking door een algemene wet in de
‘juiste’ banen geleid. Op het continent bleven de meeste projecten tot hervorming van de
armenzorg tijdens de economische recessie van 1630-1750 dode letter, met uitzondering van
Frankrijk, waar een algemene golf van opstandige bewegingen tot de ‘Grote Opsluiting’ leidde.
De uitbreiding van de gecentraliseerde productie in de eeuw na 1750 gaf opnieuw aanleiding tot
een grondige herziening van de sociale politiek in de betrokken regio’s en centra. Nogmaals was
het in Engeland, waar het ontluikend industrieel kapitalisme een nieuw tijdperk aankondigde,
dat voor het eerst in de geschiedenis een ‘totaal’ systeem van openbare onderstand werd
doorgevoerd.
De redenering als zou de groeiende efficiëntie van de sociale politiek het resultaat geweest zijn
van religieuze of morele beweegredenen gaat dus niet op. Wij betogen niet dat de zestiendeeeuwse
hervormers en achttiende-eeuwse filosofen geen invloed hebben uitgeoefend op de
armenzorg. In de meeste gevallen werden hun ideeën echter slechts in de praktijk omgezet
wanneer ze in economische of politieke termen konden ‘vertaald’ worden, d.i. wanneer de drieeenheid
liefdadigheid-controle-arbeidsregulering samenviel met de reële of vermeende belangen
van de werkgevers en van de autoriteiten. Wat de privé-liefdadigheid betreft: de barmhartigheid
van de elite beperkte zich haast uitsluitend tot de ‘fatsoenlijke armen’, namelijk de kinderen, de