Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

de strijd voor een gunstige handelsbalans. Alle protagonisten van een ‘constructieve’ sociale
politiek deelden het geloof van Sir Francis Brewster, burgemeester van Dublin, dat ‘het
verwaarlozen van de armen de grootste misstap van onze regering blijkt te zijn’ en juichten de
gevolgtrekking toe dat het een nationale ramp was ‘zovele duizenden armen te hebben die door
hun arbeid onze levensmiddelen zouden kunnen verdienen en in plaats van ze weg te zenden
fabricaten zouden kunnen exporteren, wat de Natie het dubbele zou opbrengen, welke ook de
prijs van onze levensmiddelen weze’.
Maar hoe de arbeid van de armen organiseren? De parochie bleek een te kleine eenheid te zijn
om de werkgelegenheid der paupers rationeel te regelen. Daarom verenigde John Cary, een rijke
koopman, alle parochies binnen Bristol door een Parlementaire Akte in 1696. Voortaan was de
‘Corporation of the Poor’ verantwoordelijk voor de steunverlening en de tewerkstelling van alle
stedelijke armen. Twee werkhuizen werden geopend, één voor meisjes en het andere om de
overige armen op te vangen, nl. de bejaarden, de jongens en de kinderen. Twee jaar na de start
van de onderneming schreef Cary enthousiast: ‘Het succes heeft onze verwachtingen ingelost:
we zijn verlost van bedelaars, voor onze bejaarden wordt goed gezorgd, onze jongens en meisjes
worden opgevoed tot soberheid en opgebracht om vreugde te scheppen in de arbeid.’
Het voorbeeld van Bristol vond weldra navolging. Binnen de twee jaar werden werkhuizen
opgericht in Tiverton, Exeter, Hereford, Colchester, Kingston en Shaftesbury. Hoewel de idee
om de armen nuttig werk te laten verrichten niet nieuw was in de decennia na de Burgeroorlog,
werd in al die instellingen een nieuwe nadruk gelegd op de potentiële sociale winsten die uit de
tewerkstelling konden gehaald worden. Toch duurde het tot 1723 vooraleer een wet werd
aangenomen die de parochies toeliet elke steun te weigeren aan paupers die niet vrijwillig hun
intrek namen in een werkhuis. Sir Edward Knatchbull’s Act verleende de parochies bovendien
het recht zich te verenigen met het oog op de creatie en het onderhoud van een dergelijke
instelling. Twee decennia later telde Engeland tussen de 100 en 200 werkhuizen. Hoe valt dit
plotse en overweldigende succes te verklaren? De vermenigvuldiging van werkhuizen in het
tweede kwart van de achttiende eeuw kan naar onze mening bezwaarlijk worden beschouwd als
een ‘toeval van de geschiedenis’ of als een beweging zonder een duidelijk doel, zoals sommige
historici hebben vooropgesteld. Als het verschijnsel in verband wordt gebracht met de
economische problemen waarmee Engeland in deze periode werd geconfronteerd, dan blijkt
duidelijk dat er geen sprake was van een gebrekkig inzicht in deze laatste vanwege de zakenlui
en hun vertegenwoordigers. Immers, tegen de vroege achttiende eeuw werd de textielindustrie
gekenmerkt door een onevenwicht tussen spin- en weefactiviteiten. Het weefgetouw was zozeer
verbeterd geworden, dat het werk van verscheidene spinners vereist was om een wever fulltime
bezig te houden. Het structureel tekort aan garen, een hoofdknelpunt dat niet werd overwonnen
tot de verschijning van James Hargreaves’ spinning jenny en Richard Arkwright’s water frame
in de jaren zestig, liet zich evenzeer gevoelen in de fabricage van wollen stoffen, nog altijd het
voornaamste uitvoerartikel, als in de katoenen kousenindustrie.
Toen de Engelse economie in het tweede kwart van de achttiende eeuw een vertragingsfase
doormaakte en de ondernemers bijgevolg risicodragende investeringen vermeden, lag niets
meer voor de hand dan op grote schaal gebruik te maken van de grootste en haast
onaangeboorde bron van nationale rijkdom – de winstgevende tewerkstelling der armen.
Spinnen vereiste noch hoge uitgaven noch een langdurige opleiding en verschafte dus een
uitermate geschikte bezigheid. Men zou kunnen opwerpen dat de bouw van gecentraliseerde
productie-eenheden toch heel wat geld opslorpte en dat zelfs de winsten gemaakt op haast