Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

thuiswerkers maakte het onmogelijk een duidelijk inzicht te verwerven in het netwerk der
afhankelijkheidsrelaties.
De gecentraliseerde productie werd slechts overheersend in enkele branches, zoals de
scheepsbouw, de ‘molenindustrieën’, de metaalnijverheid en de mijnbouw. Het laatste voorbeeld
behoeft geen commentaar: aluin, kolen, koper, zilver en dergelijke konden maar op een beperkt
aantal plaatsen geëxtraheerd worden. In andere gevallen was centralisatie noodzakelijk, omdat
de productie de vorm aannam van een assemblageproces, omdat de productie-installatie een
stuk vaste kapitaalsuitrusting was waarheen de ruwe grondstoffen moesten gebracht worden om
verwerkt te worden of omdat de productie-installatie werd aangedreven door energie (meestal
water of wind) die niet over afstanden geleidbaar was. Vanuit het oogpunt der tewerkstelling
was mijnbouw vermoedelijk de voornaamste vorm van gecentraliseerde productie. Dankzij
substantiële technische verbeteringen maakten de zilver- en koperextractie in de Harz rond
Goslar, in het graafschap Mansfeld, Saksen, Bohemen, Tirol, nabij Salzburg en in Noord-
Hongarije vanaf de tweede helft der vijftiende eeuw een buitengewone expansie door. De
technische vooruitgang had echter een toenemende impact van het commerciële kapitaal op de
organisatie der productie voor gevolg. De oude coöperatieve vennootschappen (Gewerkschaft),
waarvan de participanten zelf in de mijn werkten, konden het kapitaal vereist voor de aankoop
of de oprichting van dure installaties (windassen, hijstoestellen, pompen, plethamers,
pletmolens, hoogovens, enz.) niet opbrengen. Zij moesten bijgevolg het onderspit delven voor de
grote handelshuizen der kapitalistische kooplieden-ondernemers, die elk een aantal Kuxen
(mijnaandelen) verwierven. De toenemende commercialisatie van de mijnbouw had niet alleen
de verarming der vroegere, kleine producenten tot gevolg, maar bracht tevens de creatie van de
eerste industriële loonarbeiders in de moderne betekenis mede. In het midden der zestiende
eeuw werkten in de kopermijnen van Schwaz in Tirol 12.000 ‘professionele’ mijnwerkers,
ongerekend de gewone dagloners. De bloei van de meeste mijnsteden was nochtans een relatief
kortstondig verschijnsel. De bevolking van Jachymov, het voornaamste centrum van Bohemen,
bijvoorbeeld daalde van ongeveer 18.000 inwoners in 1553 tot nauwelijks 3.000 in 1613. Men
mag bovendien niet uit het oog verliezen dat de vraag naar ijzer, tin, papier en andere niettextiel
fabricaten in de zestiende eeuw nog te gering en te elastisch was om ‘grootschalige’
productie te stimuleren. Grote ondernemingen met honderden arbeiders kwamen ongetwijfeld
al voor, maar de typische eenheid bleef zelfs in de algemene categorie van gecentraliseerde
productie klein.
Het zestiende-eeuwse kapitalisme was dus essentieel een handelskapitalisme, dat wegens de
geringe investeringen in duurzame productiemiddelen uiterst mobiel was. De koopliedenondernemers
konden hun kapitaal over het algemeen snel en zonder veel financieel verlies uit
een bepaalde bedrijfstak of uit een bepaalde regio terugtrekken en naar andere overhevelen. De
ontwikkeling der West-Europese industrie werd bijgevolg gekenmerkt door een voortdurende
‘herverdeling der kaarten’, om Fernand Braudel te citeren.[33] Aangezien het
handelskapitalisme weinig of geen technische vooruitgang bewerkstelligde, kon geen enkele stad
of streek tijdens haar bloeiperiode immers een kwalitatieve voorsprong nemen die voldoende
groot was om concurrentieel te blijven wanneer zij met structurele moeilijkheden werd
geconfronteerd. Nieuwe, beter gelegen centra namen in dat geval eenvoudigweg het roer over.
Op nationaal of internationaal vlak betekenden zulke verschuivingen slechts vervanging,
compensatie. Op lokaal of regionaal vlak daarentegen waren de gevolgen desastreus, des te
meer, omdat het handelskapitalisme intussen de verarming van brede sociale groepen had
veroorzaakt.