Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

ledematen van het lichaam van Christus, niet de geprivilegieerde bemiddelaars tussen de
gelovigen en de Heiland, die ze vanwege hun nooddruft het dichtst van alle stervelingen
benaderden? De tendens werd in de dertiende eeuw nog versterkt door de activiteiten der
bedelorden, het woord van de heilige Franciscus van Assisi indachtig: Nudus nudum Christum
sequerere, naakt de naakte Christus volgen.
De heiliging van de armoede hield echter een rechtvaardiging van de bestaande toestand in: de
armen werden bij wijze van spreken vastgenageld op hun kruis, een ondergeschikte plaats in de
samenleving. Aangezien zij de noodzakelijke mediatie tussen de wereld en God tot stand
brachten, werd hun aanwezigheid op aarde als onontbeerlijk beschouwd. De fundamentele
discriminatie rijk-arm werd bijgevolg niet aangetast – voor het heil van de rijken volstond de
innerlijke armoede, die in goede werken tot uiting kon worden gebracht. Aldus werden de
armen herleid tot passieve krachten van een spirituele actie die hen volkomen ontsnapte. De
aalmoes die ze ontvingen kwam op spiritueel vlak slechts hun weldoeners ten goede, voor wie de
caritas als een ‘wissel op het hiernamaals’ fungeerde. Kortom, het ‘sociaal contract’ kwam in de
vroege middeleeuwen schematisch hierop neer: aangezien de rijken de armen nodig hadden om
zalig te worden, hadden deze laatsten de plicht om arm te blijven, terwijl de rechten aan die
status verbonden de plicht tot onderwerping aan de eersten impliceerden. Hadden Christus, de
apostelen en de heilige Franciscus hun armoede niet vreugdevol beleefd? Vandaar dat weduwen,
zieken, gebrekkigen en bedelaars die in hun lot berustten als uitverkorenen Gods werden
beschouwd, terwijl de armoede der onderbetaalde loonarbeiders niet als dusdanig werd erkend.
Het is evident dat deze opvattingen op een (al dan niet bewuste) keuze berustten. Enkele
uitzonderingen niet te na gesproken, hebben de geestelijken slechts bepaalde teksten uit de
Schrift weerhouden (Lucas 16 : 19-31, Matteüs 5 : 3 en 25 : 31-46), terwijl ze aan andere
volkomen zijn voorbijgegaan (in het bijzonder Jacobus 5 : 4). Hun voorstelling van de armoede,
een deugd die in welstand kon beoefend worden en een stereotiepe conditie die in gelatenheid
moest aanvaard worden, liet zich inlassen in een apostolaat ten gerieve van de rijken. Hoe kon
het ook anders? De geestelijken richtten zich in eerste instantie tot de groep die de middelen en
de macht bezat om de schrijnendste noden te lenigen. Van kooplui en ondernemers, wier
activiteiten op verrijking waren afgestemd, kon bezwaarlijk worden verwacht dat zij de armen,
die de ruggengraat vormden van het arbeidersleger vereist voor de verwezenlijking van huidig
en toekomstig profijt, uit hun ellende zouden verlossen. Het compromis lag voor de hand: rijken
en armen hadden elkaar nodig, spirituele en materiële armoede waren complementair.
Aalmoezen verzekerden echter niet alleen het zielenheil van de donor. Zij waarborgden
tegelijkertijd het voortbestaan van de arbeidsmarkt en de instandhouding van het sociale
‘evenwicht’. Die twee functies van de steun wonnen aan belang naarmate het aantal armen
toenam. De dertiende eeuw was getuige van een spectaculaire vermeerdering van de charitatieve
instellingen en de systematische uitbouw van bestaande stichtingen. De hospitalen werden
vergroot, hun personeelsbezetting werd aangepast en de administratie werd gereorganiseerd.
Voor een goed begrip van de middeleeuwse armenzorg dient opgemerkt dat deze instellingen
toen een geheel andere functie vervulden dan thans. De ziektebestrijding was bijkomstig.
Uitgaven voor geneesmiddelen vertegenwoordigden slechts een fractie van het budget – aan vele
hospitalen was zelfs geen geneesheer verbonden. De klemtoon lag op hospitalitas, gastvrijheid,
inzonderheid voor hulpbehoevenden. Onder deze laatsten konden zich zowel zieken en
gebrekkigen als reizigers en pelgrims, zowel weeskinderen en zwangere vrouwen als armen en
bedelaars bevinden. De opnamecapaciteit was zeer beperkt. In 1339 telde Florence een dertigtal