Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

edenering berust in laatste instantie op de impliciete aanvaarding van een neomalthusiaans
model, waarvan het ‘natuurlijk’, dit is deterministisch, karakter geenszins in twijfel wordt
getrokken. Toch blijven een hele reeks vragen open. Waarom bijvoorbeeld bleef de economische
groei in het grootste deel van Europa voornamelijk beperkt tot een uitbreiding van de
landbouwoppervlakte (‘verruiming van kapitaal’), terwijl productieve investeringen in
Vlaanderen hoe langer hoe meer aan belang wonnen (‘verdieping van kapitaal’)? De
intensivering van de landbouw, gekenmerkt door een verbetering van het vruchtwisselingstelsel,
specialisatie met het oog op de veeteelt en de verbouw van voeder- en handelsgewassen, werd in
dat gebied ongetwijfeld in de hand gewerkt door de vroege vrijmaking der boeren, die hun
verhoogde inspanningen niet zagen tenietgedaan door een evenredige stijging der
surplusextractie. Zij werd ook gestimuleerd door de nabijheid van uitgestrekte natuurlijke
weidegronden langsheen kusten en rivieren en door de aanwezigheid van talrijke stedelijke
centra, die niet alleen vaste afnemers waren, maar tevens als leveranciers van meststoffen,
werktuigen en eventueel geïmporteerd graan fungeerden. Hoe dan ook, het voorbeeld van
Vlaanderen bewijst dat technologische vooruitgang in de middeleeuwse landbouw mogelijk was.
Zeker, de verhoging van de grond- en arbeidsproductiviteit werd aanvankelijk slechts bereikt op
zogenoemde Intensitätsinseln rondom de grote steden, doch zij bleek in ieder geval toereikend
om de wet der dalende meeropbrengsten enigszins te doorbreken. Ondanks de ver doorgedreven
fragmentatie van de grond vertoonde de veertiende-eeuwse crisis in Vlaanderen een veel milder
karakter dan in andere Europese landen. Kortom, de langetermijntendens tot relatieve
overbevolking was toen, evenmin als nu, een ‘natuurlijk’ feit.
Het is niet onze bedoeling de rol van de demografische factor in de evolutie van een
maatschappij te minimaliseren, laat staan te ontkennen. Een bevolkingsstijging of -daling grijpt
echter nooit in een vacuüm plaats. Zij moet steeds binnen het kader van een bepaalde
productiewijze gesitueerd worden. Uit het loutere feit dat een aanzienlijk deel der Europese
bevolking tegen 1300 op de rand van de hongerdood leefde, kan niet worden afgeleid dat de
voorafgaande demografische expansie noodzakelijkerwijze in massale verarming, ondervoeding
en sterfte had moeten uitmonden. Wij zijn het eens met die auteurs die betogen dat de wortels
van de veertiende-eeuwse crisis in de dynamiek van de feodale productiewijze zelf moeten
gezocht worden. In een briljant artikel heeft Robert Brenner onlangs zeer terecht opgemerkt:
Wegens het gebrek aan fondsen – te wijten aan het afdwingen van renten door de heren en de extreem ongelijke
verdeling van zowel land als kapitaal, inzonderheid vee, was de boerenstand in de verste verte niet in staat de grond
op een vrije en rationele manier te gebruiken. Zij konden als het ware niet terugploegen wat zij aan de grond
hadden onttrokken. Aldus neigden de surplusextractieverhoudingen van de lijfeigenschap tot de uitputting van de
boerenproductie... De crisis in de productiviteit leidde tot een demografische crisis waardoor de bevolking over de
rand van de bestaansmiddelen werd geduwd.[18]
De tendens tot crisis was met andere woorden ingebouwd in de met elkaar in verband staande
structuur van de boerenorganisatie der productie enerzijds en de geïnstitutionaliseerde
surplusextractieverhoudingen anderzijds. Als men ermee rekening houdt dat 50 pct. of meer van
de bruto-opbrengst der horige boeren werd ‘afgeroomd’ en dat de landheren gemiddeld slechts 5
pct. van hun inkomsten voor productieve doeleinden aanwendden, dan kan men die stelling
alleen maar onderschrijven. De groep die over de nodige middelen beschikte om technologische
vooruitgang te bewerkstelligen, verkwistte immers het overgrote deel van het afgedwongen
surplus, terwijl de groep waarvoor diepte-investeringen een kwestie van leven of dood
betekenden zelden voldoende reserves konden accumuleren om stappen in die richting te zetten.