Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

niet zozeer gericht op de bevordering van commerciële graanbouw, dan wel op de creatie van
‘optimale’ werkeenheden voor de rurale wevers. Dit blijkt duidelijk uit het feit dat de
parlementaire enclosures en de enclosures bij overeenkomst tussen 1710 en 1770 voornamelijk
plaatsvonden in districten waar de rurale weverij zich ontwikkelde. Meester-fabrikanten
kochten hoeven, verkavelden ze en verhuurden de lapjes grond aan hun wevers, net zoals de
fabriekseigenaars huisjes bouwden voor hun werklui.
Het agrarisch kapitalisme heeft in Engeland ongetwijfeld een einde gemaakt aan hongersnood
en verhongering, behoudens in een paar uitzonderlijke jaren en in enkele geïsoleerde gebieden.
De substantiële verhoging der landbouwproductie en der grondproductiviteit liet niet alleen toe
een grotere bevolking te voeden, maar bevorderde tegelijkertijd de groei van de binnenlandse
markt, welke een essentieel bestanddeel was van Engelands aanhoudende industrialisering. De
verbeteringen in de landbouwtechniek en de agrarische organisatie maakten het bovendien
mogelijk dat een steeds toenemend deel der bevolking zich op industriële activiteiten toelegde.
De prijs van dit opmerkelijk moderniseringsproces was echter de ontwrichting en de
uiteindelijke ontbinding van een eeuwenoude boerenbeschaving. Voor de overweldigende
meerderheid der plattelandsbewoners was economische groei een synoniem van proletarisering.
Voortaan moesten ouderlingen van boven de tachtig te Wigston Magna nog als wolbreiers
zwoegen en werden kinderen reeds op hun tiende jaar als ‘landarbeiders’ bestempeld. Immers,
‘elk werkuur had nu een monetaire waarde; werkloosheid werd een ramp, omdat er geen grond
meer was waarop de arbeider kon terugvallen’. Wat meer was: voor het eerst in de geschiedenis
voegden de landeigenaars en grote pachters expliciet ideologie aan eigenbelang toe. De
verdrijving van de keuters van de gemene gronden en de onteigening der kleine boeren werden
niet alleen ingegeven door winstbejag; het waren zaken van sociale discipline. Totale
economische afhankelijkheid, zo meenden vele gentlemen, was de beste waarborg voor de
permanente ondergeschiktheid der lagere klassen.
Frankrijk: de valkuil van de feodaliteit
De huidige stand van het historisch onderzoek laat niet toe een beslissend antwoord te geven op
de vraag of de reële landbouwopbrengst in het achttiende-eeuwse Frankrijk al dan niet
substantieel is gestegen. Enige vooruitgang werd stellig geboekt, maar uit alle beschikbare
gegevens betreffende de omvang der landontginningen, de achteruitgang van het braakland, de
evolutie der yield-ratio’s, de invoering van nieuwe landbouwtechnieken en de wijzigingen in de
agrarische organisatie blijkt dat het om een zeer traag, middelmatig en beperkt proces ging. Van
een ‘landbouwrevolutie’ was geen sprake. In sommige gebieden werd een verhoging van de
productie en wellicht zelfs van de productiviteit geregistreerd, maar zij hield blijkbaar alleen de
bevolkingsstijging bij. Michel Morineau heeft vermoedelijk gelijk wanneer hij de expansie van
de Franse landbouw in de achttiende eeuw bestempelt als ‘ontwikkeling in stagnatie’, met
andere woorden als de antithese van echte groei. De belangrijkste transformatie was in feite de
graduele uitbreiding van ‘armoedeteelten’, zoals boekweit, maïs en aardappelen – een
verschijnsel dat juist het bewijs levert van algemene verpaupering.
De oorzaken van deze relatieve ‘achterlijkheid’ moeten, zoals hierboven gezegd, gezocht worden
in het feit dat de oude productiewijze in Frankrijk sinds eeuwen eenvoudig werd ‘afgegrazen’.
Het ancien régime, dat het levens- en werkkader der rurale massa’s vormde, bleef in zijn
fundamentele structuren feodaal en aristocratisch. De economische en sociale organisatie van