Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

op vrijwillige basis, tot een continu en selectief systeem, grotendeels gehanteerd door openbare
instellingen, die vaak dwang uitoefenden om de vereiste fondsen bijeen te brengen. Wij
bedoelen niet dat de privé-liefdadigheid in de zestiende eeuw geen belangrijke rol meer speelde,
integendeel. De reorganisatie van de armenzorg impliceerde echter dat de meeste aalmoezen
voortaan via een openbare instelling, waarin alleen de meer belangrijke burgers zitting hadden,
onder de armen werden verdeeld.[44]
De doorslaggevende impact van het commerciële kapitalisme blijkt ook uit het feit dat nergens
in Oost-Europa tijdens deze periode een vergelijkbare sociale politiek tot stand kwam. Zeker, in
verscheidene landen ten oosten van de Elbe werden in de vijftiende en zestiende eeuw
maatregelen getroffen ter beteugeling van de bedelarij en de vagebondage. De Poolse theoloog
André Fricius Modrevius publiceerde in 1551 zelfs een traktaat waarin de ledigheid scherp werd
veroordeeld: bedelaars moesten streng gestraft worden, omdat zij tegen de christelijke moraal
handelden en de openbare orde in gevaar brachten. De auteur oordeelde dat alleen de
‘fatsoenlijke’ armen mochten gesteund worden en dat de onderstand tot het strikte
bestaansminimum moest beperkt worden. De daadwerkelijke stimulans om een radicale
reorganisatie van de traditionele armenzorg door te voeren ontbrak evenwel in de Oost-
Europese landen. De feodale heren wensten weliswaar de vagebondage te bestrijden, omdat de
goede werking van de heerlijke economie erdoor gehinderd werd, maar zij hadden geen belang
bij de totstandkoming van een gecoördineerd steunsysteem met controlerende en regulerende
functies, omdat zij niet afhankelijk waren van een arbeidsmarkt in de eigenlijke zin. Vandaar dat
een ‘rationele’ sociale politiek in Oost-Europa uitbleef.
De samenhang tussen liefdadigheid, controle en arbeidsregeling wordt treffend geïllustreerd
door de Aumône générale van Lyon. In april 1529 deed zich in de Rhônestad een hevig oproer
voor: 1.000 à 1.200 hongerige paupers bestormden enkele kloosters en de huizen van
verscheidene vooraanstaande burgers, plunderden de graanzolders en verdeelden de ‘buit’.
Hoewel de Grande Rebeyne spoedig en genadeloos werd onderdrukt, bleven het stadsbestuur en
de kooplui nieuwe uitbarstingen vrezen. Toen de graanprijzen in mei 1531 opnieuw een
hoogtepunt bereikten, namen zij geen risico’s meer en stichtten een Aumóne générale: alle
steunfondsen werden gecentraliseerd, collectes georganiseerd, armenlijsten aangelegd, enz. De
actie was een volledig succes. Lyon bleef van oproerige bewegingen en zelfs van hongerrellen
gespaard. Aanvankelijk bedoeld als een tijdelijke noodmaatregel, kreeg de instelling in 1534 een
definitief karakter. De kooplui, die de belangrijkste steunpilaren van de Aumóne waren, zagen
duidelijk in welke grote diensten de gecentraliseerde armenzorg als controlerend en
arbeidsregelend instrument kon bewijzen. De rijke Piëmontese handelaar Etienne Turquet, één
der medestichters van de Aumône en rector van de instelling in 1535-36, stelde het stadsbestuur
in 1536 voor om de zijdenijverheid in Lyon te introduceren. De autoriteiten gingen gretig op zijn
verzoek in en schonken hem vijfhonderd kronen. Wat meer was: de Aumône huurde enkele
huizen, die als ateliers werden ingericht, en betaalde de lonen der Italiaanse zijdespecialisten die
Turquet had aangeworven om de kinderen der gesteunde armen de vereiste technische
vaardigheden bij te brengen. Vanaf het ogenblik waarop de kinderen voldoende geschoold
waren, moesten zij in dienst treden bij ambachtslui die door Turquet en zijn vennoten in Lyon
waren geïnstalleerd. In de loop der volgende decennia voerden de kooplui-rectors van de
Aumône systematisch dezelfde politiek.
Hoewel het arbeidsregelend aspect van de zestiende-eeuwse armenzorg nergens zo frappant tot
uiting komt als te Lyon, is het duidelijk dat gelijkaardige motieven bij de overgrote meerderheid