Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

investeringen geleidelijk achterwege. Aldus heeft de veralgemening van het censossysteem de
tendens tot agrarische stagnatie versterkt.
Hoewel de meeste boeren in West-Europa in de zestiende eeuw nog steeds op kleine
familiepercelen waren gevestigd en slechts tijdelijk hun arbeidskracht verkochten, nam het
aantal bezitlozen die louter en alleen door middel van loonarbeid aan de kost moesten komen in
sommige gebieden reeds indrukwekkende proporties aan. In Tudor Engeland vormden de
landarbeiders 25 à 33 pct. der rurale bevolking. In de dorpen van het kanton Zürich
vertegenwoordigden de dagloners in de vroege zestiende eeuw ongeveer de helft der inwoners.
Ook in Nieuw-Castilië bestond 50 pct. der rurale bevolking omstreeks 1575 uit jornaleros. Het
gros der seizoenarbeiders werd in de meeste streken van West-Europa in de zestiende eeuw
echter gerekruteerd uit de rangen der kleingrondbezitters, wier inkomsten uit de eigen uitbating
ontoereikend waren om een gezin in leven te houden. Bijna 50 pct. der boeren in Opper-Zwaben
beschikten omstreeks 1531 over minder dan vijftien hectare grond en gemiddeld werd 30 9 50
pct. van hun opbrengst afgeroomd. Aangezien een gezin van vier personen in deze streek
minstens elf à veertien hectare grond nodig had, was het overgrote deel der betrokken
huishoudens verplicht loonarbeid te verrichten. In alle rurale gebieden zou de toename van het
aantal boeren afhankelijk van landarbeid in de loop der zestiende eeuw een aanhoudende
aantasting der reële lonen veroorzaken.
De rurale wol- en linnenweverij, die zich in de eeuw na de Zwarte Dood gestaag hadden
verspreid, maakten vanaf het midden der vijftiende eeuw een spectaculaire expansie door. De
behoefte aan een bron van aanvullend inkomen vanwege de kleine boeren speelde daarbij een
even doorslaggevende rol als de vraag naar rurale arbeiders vanwege de kooplui. Overal stond
de ontwikkeling der rurale nijverheid in nauw verband met de agrarische toestand en de sociale
organisatie van de betrokken boerenstand. De wol- en linnenweverij hebben een aantal kleine
boeren ongetwijfeld in staat gesteld het hoofd boven water te houden, maar de mogelijkheid om
het inkomen te verhogen ondermijnde het demografisch evenwicht van de traditionele
gemeenschappen; de verlaging van de huwelijksleeftijd had een stijging van de nataliteit voor
gevolg, waardoor het aanbod van arbeidskrachten na verloop van tijd de vraag begon te
overtreffen. De kooplieden-ondernemers profiteerden uiteraard van de demografische expansie
om hun greep op de rurale producenten te verstevigen. Aldus heeft de groei der rurale industrie
op lange termijn de proletarisering van een groot deel van de boerenstand in de hand gewerkt.
Voor wie geen of onvoldoende grond had en noch als landarbeider noch als thuiswerker zijn
brood kon verdienen, zat er niets anders op dan te migreren. Richard Gascon heeft berekend dat
64 pct. van de 15.101 inwijkelingen te Lyon in de periode 1529-63 van het platteland afkomstig
waren. Toch was de ‘stedelijke’ bevolking nog mobieler dan de rurale: ofschoon tien keer minder
bevolkt, bezorgden de steden Lyon ongeveer de helft van het aantal immigranten geleverd door
het platteland. Daaruit valt af te leiden dat de ‘aantrekkingskracht van de stad’ geenszins
primeerde op de afstoting uit de agrarische sector en anderzijds dat de stad niet alleen als een
toevluchtsoord voor de armen fungeerde, maar deze laatsten tevens genereerde.[31]
2. De triomf van het handelskapitalisme
Ondanks groeiende massaproductie, toenemende concentratietendensen, rationalisatie van het
fabricageproces en de opkomst van nieuwe organisatievormen, bleef een revolutionaire