Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

Economische groei, verpaupering en de regulering van
de arbeidsmarkt
(ca. 1750 – ca. 1850)
De tweede helft van de achttiende eeuw wordt over het algemeen beschouwd als een
fundamenteel scheidingsvlak in de geschiedenis van de mensheid. De zogenaamde Industriële
Omwenteling stelde samenlevingen in de gelegenheid een onafgebroken stroom van goederen
voort te brengen en ze ter beschikking te stellen van een steeds groeiend aantal mensen. Voor
het eerst in de geschiedenis behoorden cumulatieve economische groei en bijgevolg toenemende
materiële voorspoed tot het rijk der mogelijkheden. Vele historici hebben vooropgesteld dat deze
diepgaande mutatie in alle betrokken landen een einde maakte aan het pauperisme. ‘Met de
industrialisering’, in de woorden van de Duitse historicus Wolfram Fischer, ‘is het eeuwenoude
armoedeprobleem opgelost geworden, zodat het in de ontwikkelde industriële samenlevingen
nog slechts een uitzonderlijk sociaal probleem uitmaakt dat maar betrekking heeft op relatief
kleine groepen of individuen’. Deze optimistische visie wordt onderschreven door al wie de
armoede in het ancien régime herleidt tot ‘de beperkte omvang van het nationaal inkomen in
verhouding tot het inwonertal en het trage groeiritme van de productie’. Vanuit een dergelijk
oogpunt zijn industrialisering en modernisering inderdaad de wondermiddelen die nieuwe
verarmingsprocessen uitsluiten. Om de beroemdste ‘optimist’ onder de historici te citeren:
Aan armoede kan alleen worden verholpen door economische groei, niet door inkomensherverdeling. Het was de
allesdoordringende en krachtige stimulans van rijkdom in privé-handen die aan de basis lag van de schitterende
episode van de negentiende eeuw.’
Voor R. M. Hartwell is de huidige armoede maar een ‘residu’. Immers, ‘aan de rand van de
samenleving zullen er altijd individuen zijn die niet aan haar eisen kunnen voldoen en die
bijgevolg aangewezen zijn op institutionele of semi-institutionele hulp. Aldus wordt de
‘afschrikwekkende onheilsboodschap van Marx’ met één pennentrek uitgewist. Ook Wilhelm
Abel is van mening dat de Industriële Omwenteling de mensheid uit haar ketenen heeft bevrijd.
Hij loochent niet dat de levensstandaard van een aanzienlijk deel der bevolking gedurende de
eerste eeuw van economische groei na 1750 is verslecht, maar volgens hem is het ‘duidelijk dat
de ellende van het pauperisme naar oorsprong en ontwikkeling tot een wegstervend tijdperk der
westerse geschiedenis behoorde’.
Hoewel wij in dit essay niet kunnen ingaan op de aard en de oorzaken der negentiende- en
twintigste-eeuwse armoede, wensen wij toch de vraag te stellen of de economische groei zoals hij
zich vanaf omstreeks 1750 heeft voltrokken al dan niet nieuwe verarmingsprocessen heeft
medegebracht. Daartoe zullen we bondig de specifieke context bespreken waarbinnen de
verschillende types van industrialisering en modernisering zich afspeelden.[62]