Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

en centrale overheden gewelddadig op het sociale probleem. Hele gebieden werden in vuur en
vlam gezet: de Communeros in Spanje in 1520-21, gevolgd door de Germanias in 1525-26, de
Bauernkrieg in 1524-26, de opstanden der textielwerkers in het zuidoosten van Engeland in
1525-26 en 1528, de Grande Rebeyne te Lyon in 1529, de opstand der Straccioni te Lucca in
1531-32 en de Pilgrimage of Grace in 1536-37, een aaneenschakeling van vijf revoltes die een
groot deel van het Engelse grondgebied besloegen. Ook in talrijke Nederlandse streken (Land
van Waas, Luxemburg, Limburg, het gebied rond Luik) en steden (Den Haag, ‘s-Hertogenbosch,
La Roche, Utrecht, Brussel, Amsterdam, Leiden) deden zich in de periode 1520-35 hevige
woelingen voor. Een kwantificatie der oproerige bewegingen in de steden van het Heilige
Roomse Rijk toont aan dat de sociale onrust in de jaren twintig met een voorheen ongekende
intensiteit om zich heen greep. Tussen 1451 en 1530 deden zich ten westen en ten oosten van de
Elbe (Bohemen en Oostenrijk inbegrepen) 96 stedelijke revoltes voor: 33 in de periode 1451-
1510 (gemiddeld 0,5 per jaar), 18 in het tweede decennium van de zestiende eeuw (gemiddeld
1,8 per jaar) en niet minder dan 45 of bijna de helft in het derde decennium (gemiddeld 4,5 per
jaar). Daarbij moet opgemerkt worden dat het zwaartepunt tussen 1521 en 1530 in de grote en
middelgrote steden lag, meer bepaald in de industriële centra. Protesten tegen de buitensporige
concentratie van de rijkdom in handen van een minderheid en de toenemende dominantie
uitgeoefend door de kapitalistische kooplieden-ondernemers vormden meestal het hoofdmotief.
Het staat buiten kijf dat de middenstand in al die rurale en stedelijke opstanden vaak een
voorname rol heeft gespeeld. Vele oproerige bewegingen werden echter na verloop van tijd door
een radicaliseringsproces gekenmerkt, waarbij de lagere klassen de bovenhand haalden. Het kan
bijgevolg geen verwondering wekken dat het aanzwellend pauperleger door de
vertegenwoordigers van het ‘establishment’ hoe langer hoe meer als de bedreiging bij uitstek
voor de precaire sociale orde werd beschouwd. Niet ten onrechte: toen de hertog van Norfolk in
1526 aan een opstandige menigte in Oost-Engeland vroeg om hun leider te spreken, kreeg hij
ten antwoord: ‘Aangezien je de naam van onze aanvoerder vraagt, voorwaar zijn naam is
Armoede, want hij en zijn neef Behoeftigheid hebben ons hiertoe gebracht’.
De humanisten pakten tijdens de cruciale jaren twintig het dreigende probleem van de armoede
aan. In Utopia, schreef Thomas More in 1516, zou de bedelarij verboden en de arbeid voor alle
werkonwillige armen verplichtend zijn. Deze opvatting won in de loop van het volgende
decennium snel veld. Talrijke humanisten, bekommerd om de massale sociale nood en
vermoedelijk ook bevreesd voor nieuwe revoltes, stelden middelen voor ter leniging van de
behoeftigheid en ter beteugeling van de landloperij. In 1524 wijdde Erasmus één van zijn
Colloquia aan de ‘plaag’: bedelen was asociaal, verfoeilijk en gevaarlijk voor de openbare orde.
Op het einde van de Dialoog werd voorspeld dat de stedelijke overheden weldra strenge
maatregelen zouden treffen. Eén jaar later publiceerde de Spaanse humanist Juan Luis Vives te
Brugge het beroemdste en uitvoerigste zestiende-eeuwse traktaat over armenzorg: De
Subventione Pauperum. Hij zette een heel programma uiteen: strikt verbod der bedelarij,
arbeidsdwang, centralisatie der steunfondsen, oprichting van scholen voor de kinderen der
paupers, enz. In 1527 merkte Cornelis Agrippa schamper op dat men in navolging van de
klassieke oudheid niet zozeer de armen moest beklagen, dan wel de bedelaars en vagebonden
verachten. In 1529 sneed Thomas More het thema opnieuw aan. Ditmaal drukte hij zich heel wat
minder academisch uit dan in Utopia. Een ijzingwekkend beeld werd opgehangen van het
gevaar geïncarneerd door al wie handelde
met verachting voor God en alle goede mensen en koppige, rebellerende geesten tegen alle wetten, regels en
besturen... Want zij zullen elkaar vinden... en onder voorwendsel van hervorming... zullen zij streven naar een