Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

ook hier in de loop van de achttiende eeuw grotere proporties aangenomen. De approximatieve
uitgaven voor armenzorg per hoofd van de bevolking stegen namelijk van nauwelijks 2 shilling
omstreeks 1700 tot 9 à 10 shilling in 1802/03. Terloops: het laatste bedrag was net voldoende
om een familie van vier of vijf personen gedurende één maand in leven te houden. Aangezien de
kosten van levensonderhoud in dezelfde periode slechts verdubbelden, lijkt het niet ongerijmd
te veronderstellen dat het aantal behoeftigen als percentage van de totale bevolking in de vroege
negentiende eeuw twee tot drie keer hoger lag dan honderd jaar vroeger. Het is trouwens
opvallend dat de Engelse intelligentsia net zoals haar Franse tegenhanger de term ‘arm’ steeds
vaker gebruikte om iemand te beschrijven die alleen over zijn arbeidskracht beschikte. Patrick
Colquhoun, een vriend van Adam Smith, was niet de enige die een scherp onderscheid maakte
tussen armoede, ‘de situatie van al wie moet werken voor de kost’, en behoeftigheid, de situatie
van ieder wiens arbeid te kort schiet voor zijn onderhoud. Coleridge legde nog meer nadruk op
de nauwe relatie tussen armen en arbeiders, ‘die we door een geladen maar erg toepasselijke
verandering in ons taalgebruik nu gewend zijn de labouring poor te noemen.[88]
Ten einde de graad van verpaupering tijdens het ancien régime en in de negentiende eeuw te
berekenen, maken vele historici gebruik van loonreeksen en indices van de kosten van
levensonderhoud. Deze methode verschaft ongetwijfeld waardevolle aanduidingen over de
wijzigingen in het reële inkomen dat bepaalde categorieën (voornamelijk volwassen mannen die
fulltime waren tewerkgesteld) uit loonarbeid konden halen. Zij laat echter niet toe hun eigenlijke
levensstandaard te bestuderen, laat staan het budget van hun familie of de gemiddelde
verdiensten der werkende bevolking in haar geheel. Zoals T.S. Ashton schreef: ‘We hebben geen
behoefte aan één enkele index maar aan vele, elke afgeleid van kleinhandelsprijzen, elke beperkt
tot een vrij korte periode, elke betrekking hebbend op één enkel gebied en daarbinnen wellicht
op één enkele sociale of professionele categorie.’ En zelfs dan zijn de problemen niet opgelost.
Het volstaat niet het loon van het gezinshoofd te kennen; men moet ook op de hoogte zijn van de
lonen van zijn vrouw en kinderen. Verder is het volstrekt noodzakelijk over informatie te
beschikken betreffende ondertewerkstelling en werkloosheid, omdat die variabelen van een
theoretisch behoorlijk inkomen een echte karikatuur kunnen maken. Ten slotte moet aandacht
worden besteed aan lange termijn wijzigingen in de uitgavenstructuur, De geleidelijke
omschakeling naar andere voedingswaren of kleding, het gebruik van nieuwe soorten van
brandstof en de verschuivingen in de woontoestanden kunnen de index van de kosten van
levensonderhoud immers diepgaand beïnvloeden. Indien deze voorwaarden niet vervuld zijn, is
het gevaar niet denkbeeldig dat de loongegevens volkomen foutief worden geïnterpreteerd. Het
voorbeeld van Antwerpen bewijst dit afdoend. Tegen 1850 waren de reële lonen der volwassen
mannelijke arbeiders gemiddeld slechts 5 à 10 pct. lager dan omstreeks 1780. Toch blijkt zich in
deze periode een massaal verpauperingsproces te hebben voltrokken: het hoofdelijk verbruik
van broodgraan, vlees, gezouten vis en bier daalde met respectievelijk 20 pct., 22 pct., 49 pct. en
57 pct. De verklaring moet in een combinatie van twee factoren worden gezocht. In de eerste
plaats veroordeelde de ondergang der traditionele textielnijverheid duizenden vrouwen en
kinderen tot werkloosheid. In het tweede kwart van de negentiende eeuw telde Antwerpen nog
maar 37 pct. vrouwen betrokken bij één of andere bedrijvigheid tegen ruim 56 pct. op het einde
van het ancien regime. De afnemende vraag naar vrouwelijke arbeidskracht had op haar beurt
een scherpe loonsvermindering ten gevolge: in de jaren vijftig van de negentiende eeuw
bedroegen hun reële lonen hoogstens 70 pct. van het vroegere niveau. Tegelijkertijd verdween
de behoefte aan kinderarbeid. Kinderen onder de veertien jaar konden na 1820 nog maar in
enkele economische sectoren hun brood verdienen. In de tweede plaats stegen de huishuren
tussen 1780 en 1850 met niet minder dan 135 pct. Hoewel de armen aan deze dramatische