Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

einde de ‘goedkoopste grondstof op de markt’ te vergaren. In 1824 verklaarde een anonieme
auteur:
Er is nauwelijks één fabrikant die zich sinds het midden van de achttiende eeuw in Potsdam of Berlijn heeft
gevestigd zonder kinderen uit het weeshuis van Potsdam voor zijn onderneming op te vorderen. De bedongen
voorwaarden zijn steeds dezelfde geweest en komen op het volgende neer: het weeshuis bezorgt de kinderen en
neemt hun onderhoudskosten op zich; de fabrikanten van hun kant aanvaarden uit patriottisme de kinderen in de
betrokken kunstvaardigheid op te leiden – zonder enig loon, behoudens gratis woonst en brandstof.
In 1781 bestempelden de Antwerpse textielfabrikanten het lokale Knechtjeshuis
(jongensweeshuis) als een ‘kweekschool voor de fabrieken’. Toen David Dale te New Lanark zijn
katoenmolens oprichtte, bracht hij zijn jeugdige arbeidskracht mee uit de armenhuizen van
Edinburgh en Glasgow; in 1799 trof Robert Owen te New Lanark ongeveer vijfhonderd van zulke
pauperkinderen aan. Samuel Oldknow, een andere beroemde katoenfabrikant, bekwam
leerjongens voor zijn molen te Mellor van verschillende Londense parochies en van Londense
instellingen zoals de Duke of York’s Orphanage te Chelsea en het Foundling Hospital. Te Belfast
ten slotte ontving de katoenindustrie, die zich sinds 1790 ontwikkelde, haar voornaamste steun
aanvankelijk van de ‘Charitable Society’, die talrijke pauperkinderen naar de fabrieken zond.
Deze praktijken werden zo berucht, dat ‘fabrieksarbeid’ in de volksgeest ‘kinderslavernij’ begon
te betekenen. In 1817 vergezelde Robert Dale Owen zijn vader op een rondreis door de
voornaamste katoenmolens in het noorden van Engeland; toen hij in zijn memoires de indruk
die op hem was gemaakt weer opriep, schreef hij:
De samengebrachte feiten leken me verschrikkelijk en bijna ongeloofwaardig. Niet in uitzonderlijke gevallen, maar
in de regel vonden we kinderen van tien jaar die regelmatig veertien uur per dag werkten met slechts een half uur
onderbreking voor het middageten, dat in de fabriek zelf werd genuttigd. In de fijngarenspinnerijen waren ze
gedwongen te werken in een temperatuur die gewoonlijk vijfenzeventig graden overtrof; en in alle katoenbedrijven
ademden ze een lucht in die min of meer schadelijk was voor de longen, omdat ze doordrongen was van stof en
katoenpluis. In sommige gevallen stelden we vast dat winzucht de eigenaars tot nog grotere extremen van
onmenselijkheid had gedreven, tot schande voorwaar voor een beschaafde natie.
Zeker, kinderarbeid was geen nieuw verschijnsel; het vormde een essentiële component van de
familie-economie en het ouderlijke gedrag tegenover kinderen was vaak uitzonderlijk hard.
Immers, mensen die alle moeite van de wereld hadden om in leven te blijven, konden niet de
geringste verdienste missen en hadden bijgevolg weinig gelegenheid om gevoelens te koesteren
zoals vertedering en medelijden, het luxebrood van de rijken. Er kan ten slotte weinig twijfel
over bestaan dat sadistische fabriekseigenaars en toezichters eerder de uitzonderingen waren
dan de algemene regel. Maar daar komt het niet op aan. ‘De misdaad van het fabriekssysteem’,
om E.P. Thompson te citeren, ‘was dat het de slechtste karakteristieken van de huisnijverheid
overplantte in een context die geen enkele van de traditionele compensaties bood’. Inderdaad,
‘in de fabriek bepaalde de machine de omgeving, de discipline, de snelheid en de regelmaat van
het werk en de werkuren, zowel voor de zwakken als voor de sterken’. Handenarbeid verrichten
of een verlengstuk van de machine worden en zich onderwerpen aan de onveranderlijke
regelmaat van de ‘automaton’ maakte een hemelsbreed verschil uit.[82]
Ongeveer twintig jaar geleden heeft de Belgische historicus Jan Dhondt overtuigend aangetoond
dat de vroege fabrieksarbeiders grotendeels afkomstig waren uit de ‘rangen van de havelozen,
van de hongerlijders, die geen vak noch werk hadden en van de ene dag op de andere leefden’.
[83] De grootscheepse tewerkstelling van pauperkinderen door vele industriële kapitalisten in
het laat-achttiende en vroeg-negentiende-eeuwse Europa onderschrijft deze conclusie. Het is