Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

Engeland werd gepoogd de trek der armen naar de steden aan banden te leggen. De ‘Act against
Vacabounds and Beggars’, uitgevaardigd door Hendrik VII in 1495, stipuleerde dat bedelaars en
andere leeglopers gedurende drie dagen in de strafblokken moesten geplaatst worden en
vervolgens gegeseld en naar hun plaats van herkomst teruggezonden.
Het is duidelijk dat al deze maatregelen een louter repressief karakter hadden. Nergens werd
een poging gedaan om de ontwortelde paupers adequaat op te vangen of om de steunverlening
te reorganiseren, laat staan om de wortels van het probleem onder ogen te zien. De autoriteiten
beoogden slechts terreur te zaaien: exemplarische straffen moesten de bezitlozen ervan
weerhouden samen te troepen in de steden, die als voorraadschuren van rijkdom en ‘fabrieken’
van armoede bijzonder kwetsbaar waren. Uit het feit dat de meeste ordonnanties met de
regelmaat van een klok opnieuw werden uitgevaardigd, valt nochtans af te leiden dat zulk een
politiek niet veel uithaalde. Enerzijds vertoonde het politionele apparaat te veel tekortkomingen
om op grote schaal tot vervolgingen over te gaan. Het aantal effectieven was uitermate beperkt;
de taak van de officieren van justitie was zeer uitgebreid; van enige samenwerking tussen de
verschillende gerechtelijke instanties was geen sprake; vele ambtenaren legden ten slotte niet
veel ijver aan de dag uit vrees voor represailles vanwege de lagere klassen of wegens de armoede
der ‘delinquenten’, die niet in staat waren om de onkosten van hun gevangenschap te vergoeden.
Anderzijds was de omvang van het sociale probleem te groot geworden, opdat zelfs een degelijk
georganiseerd en gecoördineerd repressieapparaat het had kunnen ‘oplossen’. Het volstond niet
de zwervers uit de steden te verdrijven en de huisarmen een bedelverbod op te leggen; de
behoeftigen moesten op één of andere wijze worden opgevangen. Aangezien de traditionele
instellingen niet waren opgewassen tegen de vloedgolf van steunaanvragen, impliceerde een
meer positieve benadering van het pauperisme echter een radicale reorganisatie van de
armenzorg. De openbare autoriteiten noch de gegoede burgers waren geneigd een dergelijke
stap lichtvaardig te zetten. Een rationalisatie van de armenzorg verplichtte de eersten ertoe
administratieve hervormingen door te voeren die gemakkelijk tot bevoegdheidsbetwistingen
konden leiden. De bezittende klasse van haar kant was zich bewust van het feit dat een meer
efficiënte sociale politiek financiële offers zou eisen. Zowel de economische als de politieke
machthebbers poogden bijgevolg zo lang mogelijk met de traditionele riemen te blijven roeien.
De periode 1520-35 was een keerpunt. Tot dan toe waren de levensmiddelen relatief overvloedig
en de graanduurtes vrij zeldzaam geweest. Het hongerjaar 1521/22 was een teken aan de wand.
Een ‘probleemloze’ voortzetting van de demografische groei bleek onverenigbaar te zijn met de
structuur der agrarische productie. Tussen 1527 en 1534 veroorzaakte een aaneenschakeling van
misoogsten in geheel Europa catastrofale hongersnoden, die in verscheidene gebieden met
epidemieën gepaard gingen. Oorlogen, financiële crisissen en muntmanipulaties hadden
bovendien een ongunstige weerslag op de internationale handel en dus op de industriële
productie. De dalende vraag naar fabricaten bracht voor talrijke arbeiders ondertewerkstelling
en zelfs werkloosheid mede, waardoor hun reëel inkomen nog meer werd aangetast. De crisis
van de jaren twintig en de vroege jaren dertig heeft tot een tijdelijke overbrugging van de kloof
tussen geschoolde ambachtslui en ongeschoolde arbeiders geleid: de laatsten werden
ongetwijfeld het zwaarst getroffen, doch de eersten waren het meest verbitterd, omdat zij hun
economische positie tijdens de voorgaande expansiefase gevoelig hadden verbeterd. De
traditioneel revolutionaire neigingen van de lagere klassen werden versterkt door de
gefrustreerde middenlagen.[41] De gevolgen lieten niet op zich wachten.
Vanaf 1520 drukten oproerige bewegingen, die vaak gevaarlijke proporties aannamen, de lokale